Aitziber Laskibar Lizarribar
60 urte bete berri zituela izendatu zuten Aste Nagusiko txupinera Jone Artola (Bilbo, 1953). Esperientzia "munduko oparirik onena" izan zela behin eta berriz esaten duen arren, ez zen hasieran uste bezalakoa izan. Preso bat...

Natalia Salazar Orbe
Uraren kudeaketa publikoa galdatzeko eta 1.130 etxebizitzatan egindako ur mozketak salatzeko, Ur Publikoaren Defentsan plataforma eratu dute hainbat gizarte eragile, alderdi eta sindikatuk. Bilbo Bizkaia Ur Partzuergoak etxe guztie...

Aitziber Laskibar Lizarribar

Zirikatzen kolektiboak kaleratu berri duen aplikazioak Bilbori buruz ematen ez den informazioa zabaldu nahi die turistei eta bertokoei. Baliabidea auzoetatik osatuko den esperantza du Iker Aroztegik (1978, Barakaldo).

Zer da Free Bilbo?

Sakelako telefonoentzako aplikazio bat da, eta Bilboko bi ibilbide jasotzen ditu. Ideia da baliabide bat izatea Bilboko hiria ezagutzera datozenentzat edo Bilbokoak izanda ere hiria hobeto ezagutu nahi dutenentzat.

Hamaika gida daude Bilbo ezagutzera begira eginda. Zergatik beste bat?

Gu Zirikatzen kolektibokoak gara. Formakuntza eta komunikazioa lantzen dugu. Ikusi dugu Bilbok izan duen garapena hirigintzaren aldetik eta jarduera ekonomikoaren aldetik; ikusi dugu, hiri industrial bat izan ondoren, orain zerbitzuetan oinarritutako hiri bat garela, eta horrek eragin handia izan duela bertako bizitzan. Konturatu ginen erakusleiho baten modukoa dela esku artean genituen gidek erakusten duten Bilbo. Azken batean, Bilbo ezagutzera datozenak ez direla Bilboren benetako irudi batekin joaten: ez dute Bilboko historiaren berri izaten; askotan ez dakite Euskal Herrian daudela ere, euskal kultura bat dagoela... Alor asko ezkutatuta geratzen dira gida horietan guztietan. Aplikazio honekin jarri nahi izan dugu bitarteko bat beste errealitate horiek azalarazteko.

Zein errealitate, adibidez?

Aztertu dugu Bilbora zein turista mota datozen, nongoak diren, zenbat denbora ematen duten bertan... Ikusi genuen turista gehienak egun baterako edo birako etortzen direla. Orduan pentsatu genuen ibilbidetxo bi egitea: bat Alde Zaharretik eta bestea itsasadarretik. Badaude leku batzuk gida liburuetan agertzen direnak eta guretzat ere interesgarriak direnak, baina guk beste ikuspegi bat eman diegu. Guggenheimi buruz, adibidez, museoa egiteak zer ekarri zuen azaltzen dugu: Bizkaiko artistak diru laguntzarik gabe geratu ziren hamar urte. Hori da benetan kultura sustatzea? Iberdrola dorrea ikusterakoan, multinazionalak zer diren, zergak ordaintzen ote dituzten eta halako hausnarketak egiten ditugu. Beste alde batetik, hitz egiten dugu okupazioaren inguruan, Bilbora historikoki egon den migrazioari buruz, historian zehar izan diren matxinaden inguruan, prostituzioari buruz, Poliziaren okupazioari buruz, Bilbon dagoen gaztetxe mapari buruz... Normalean Bilbora datozenek ezagutzen ez dituztenen inguruan arituko gara gu. Baita euskararen inguruan ere. Kale izendegietan ia-ia emakume izenik ez dagoela ere aipatzen diegu, eta dauden guztiak ama birjinen izenak direla... Halako gaiak azaltzen ditugu era oso labur batean.

Itsasadarraren ingurukoa da ibilbide bat. Zeintzuk dira geraleku nagusiak?

Casilda parkean hasten da ibilbidea. Hor hitz egiten dugu emakumeen historia ezkutatzen dela kale izendegietan. Itsasadar aldera joan, eta Euskalduna zubitik igarotzen gara, Euskalduna ontziolaren inguruan hitz egiteko. Iberdrola dorrea eta Deustuko Unibertsitatea ikusten ditugu, eta azaltzen dugu administrazio publikoek dirua barra-barra ematen dietela unibertsitate pribatuei. Guggenheim museoan ere geralekua dago. Gero, Eliptikara joaten gara, Kale Nagusira eta udaletxera. Funikularrean Artxandara igo, eta han amaitzen dugu ibilbidea. Bilboren ikuspegi oso interesgarria dago handik, eta han dago, gainera, 36ko gudarien omenezko eskultura.

Eta Alde Zaharreko ibilbidea?

Areatzan hasten da, eta hor azaltzen dugu itsasadarrak Bilboko historiaren garapenean duen garrantzia. Plaza Berrian euskararen inguruan hitz egiten dugu; han dago Euskaltzaindia. Unamuno plazara joaten gara, Etxebarrieta anaien plazara. Ondoan dago gaur egun Euskal Museoaren eraikina dena. Espainiako Poliziaren polizia etxea zen lehen, eta hor hitz egiten dugu polizia okupazioaren inguruan. Kalderapekotik igarotzen gara. Azaltzen dugu zergatik deitzen den Kalderapeko: emakumeek joan behar zutelako ura hartzera hango iturrira kalderoekin. Antzinako gaztetxe aurretik igaro, eta okupazioaren inguruan hitz egiten dugu. San Anton elizan hitz egiten dugu Gatzaren matxinadaren inguruan. Zubia pasatu, eta Bilbo Zaharrera iristen gara. Gentrifikazio prozesuak aztertzen ditugu, migrazioa, sozialismoaren hasiera Euskal Herrian... Kontatzen dugu beste puntu batzuetan auzo berezi horren historia, izan duen garapena... Bilbo Zaharreko plazatxoan amaitzen da ibilbidea, San Anton zubiaren ondoan, uste dugulako plaza oso atsegina dela.

Zein da proposamena: aplikazioa telefonora ekartzea eta horri begira norberak egitea ibilbidea?

Hori da. Zuk aplikazioa hartzen duzu, eta hor duzu informazio guztia; off line da. Aplikazioa hartuta daukazunean ez duzu Internet behar. Bertan daude Bilboko mapa orokor bat eta bi ibilbideak. Ibilbide bakoitzaren barruan daude puntuak markatuta, eta horien azalpenak. Sakelako telefonorako izanda, informazioak laburra izan behar du, eta hori konpentsatu nahian jarri ditugu esteka batzuk gai horiei buruzko informazio gehiago emanaz.

Oraingoz euskaraz eta gazteleraz jaso duzue informazioa, baina hizkuntza gehiagotara itzultzeko asmoa iragarri duzue.

Datorren turismoaren %60 edo %70 madrildarrak edo katalanak dira. Hasiera batean euskara eta gazteleraz egin dugu, baina eguneratzen ari gara, eta jarriko dugu galegoz, katalanez, ingelesez, frantsesez, italieraz eta alemanez.

Aplikazioa martxan dago?

Bai, bai. Google Play Store-n deskargatu daiteke.

Baduzue beste eremu batzuetara zabaltzeko asmoa?

Hau Zirikatzen kolektiboak egin du. Guk ez genekien ezer mundu honen inguruan, baina egin behar zela pentsatu genuen, eta ikasi dugu ikasi beharrekoa. Adibidea eman eta jendea animatu nahi dugu. Bestalde, beti saiatzen gara gauzak ahalik eta irekien egiten. Batetik, aplikazioa zabalik jarri dugu; gure web orrian izango da kodea zabalik, norbaitek erabili nahi badu. Demagun Iruñean norbaiti ideia ona iruditzen zaiola eta antzeko zerbait egitera animatzen dela; guk dugun guztia jendearen eskura jarriko dugu. Baldintza bakarra jarri dugu: horrekin inork ezin duela negoziorik egin. Hortik aurrera, edonork erabil eta molda dezake; baina aldaketa horiek guztiak ere irekiak izateko eskatu dugu. Bestetik, baliabide hau Bilboko auzoetara ere zabaltzen saiatuko gara. Hau aplikazio bat da, eta egunera daiteke; bada, osa dezagun denon artean. Guk Deustuko ibilbidea egingo dugu, seguruenik. Beste auzoren bat edo kolektiboren bat animatzen bada ibilbide bat egitera, guk sartuko dugu gure aplikazioan. Kontua da irekia izatea eta guztion artean osatzea.

Free Bilbo aplikazioaren esteka: https://play.google.com/ store/apps/details?id=info. zirikatzen.freebilbo.

Aitziber Laskibar Lizarribar

"Munduari utzi ahal zaion herentziarik txarrena" dira zentral nuklearrak, Patxi Alañaren ustez (Ubide, 1961). Garoña berriz zabaldu ez dadin, buru-belarri dabil, eta nabarmendu du herritarren esku dagoela hori egia bihurtzea.

Garoña berriz zabaltzen badute, Iberdrolako bezeroak izateari utziko diozuela iragarri duzue. Zergatik?

Adibidez, zu denda batera bazoaz ogia erostera eta ikusten baduzu ogi horrek tripako mina ematen dizula, hau da, produktu txarra ematen dizutela, beste okin batengana joango zara, baldin badakizu ogi txarra izan dela minaren arrazoia. Esan nahi dut: Lemoizen garaian, adibidez, jende asko mobilizatu zen, baina garai hartan monopolioa zegoen, eta ezin ginen beste leku batera joan. Orain, egoera aldatu da, zorionez. Badaukagu aukera nahi dugun enpresara joateko. Eta, Fukushima eta Txernobilen gertatutakoa ikusi ondoren, ezin dugu halako enpresa bat mantendu. Txernobilen 200.000 pertsona hil dira, malformazioekin geratu dira beste milaka, eta, ikerketa baten arabera, beste milioi bat pertsona hilko dira datozen hogei urteetan. Datuak ikaragarriak dira.

Fukushima eta Garoña ezin direla konparatu esaten dute batzuek.

Ezin direla konparatu? Eredu bereko zentralak dira biak: General Electricek egindako eredu bera dute. Belgikako Gobernuaren Batzorde Nuklearrak erabaki du horrelako bi ixtea, hain zuzen, Fukushima bezalakoak direlako, egonkortasun gutxikoak. Bai, konparagarriak dira.

Zergatik ez dute itxi nahi Garoña?

Interesak daude tartean. Ez dugu ahaztu behar Iberdrolak 47 milioi euro eman zizkiola Gaztela eta Leongo PPri parke eoliko batzuk baimentzeagatik. Garoñan segurtasunerako beharrezko neurri guztiak hartuko balira, ehun milioi euroko inbertsioa egin beharko luke Iberdrolak. Baina %10 inbertituko duela esan du, eta Gobernuaren Batzorde Nuklearrak onartu egingo du.

Garoña berriz zabaltzeko aukera handiak daudela uste duzu?

Zentralari gutxieneko neurriak exijituko balitzaizkio, gutxieneko aseguru bat, hondakinak betiko pagatzea eta biltegiaren eraikuntza elektrikak berak ordaintzea eta ez gobernuak, ez litzateke errentagarria izango. Dauden zentralen bizitza beste 15-17 urte luzatzea da egin duten jokaldia. Garoñak produzitzen duena gutxi da; baina erabiltzen ari dira gainontzeko guztien bizitza luzatzeko. Hori da Iberdrolaren helburu nagusia. Ez du beste zentzurik, Garoña hiru urtez itxita izatea dirutza baita. Beti eskatuko du dirutza, gainera. Txernobilen, adibidez, estalkia berritzeko, sei mila milioi euro gastatu berri dituzte, eta ez da nahiko. Estalkiak arrakalak ditu, eta beste bat jarri behar dute... 30 urte barru berriz izango ditu isuriak, eta berriz beharko dira beste horrenbeste milioi. Zentral nuklearrak dira munduari utzi ahal diogun herentzia okerrena. Fukushiman bost urte daramatzate Ozeano Barea kutsatzen, isurketekin. Ez dakite nola desegin zentrala, ezin delako. Hor sartuko balute pertsona bat, hamar minutuan hilda legoke. Robotekin ari dira probak egiten, baina ordubete besterik ez dute irauten barruan, dagoen kutsadura itzelagatik. Eragin dituen hildakoen zenbatekoa jakitea ere ezinezkoa da, minbizia eragiten baitu; baina, hainbat ikerketaren arabera, ofizialki esaten den baino milaka hildako gehiago eragin ditu. Datuak izugarriak dira: 900.000 hildako izan daitezke.

Garoñan istripu bat gertatuko balitz, zer gertatuko litzateke Bizkaian?

Bizkaian edaten dugun ura bi urtegitatik dator nagusiki: Orduntetik eta Gasteiz ondotik. Bai bat eta bai bestea Garoñatik 35 bat kilometrora daude. Isuriren bat egongo balitz eta euria egin, kutsatuta geratuko lirateke jarraian, eta Bizkaiko txorrotetatik irteten den urak erradioaktibitatea izango luke. Kutsadura hori hor geratzen da, gainera; ezin da kendu. Orduan, zer egingo genuke? Ura botiletan erosi, aspertu arte. Gainera, Garoña Ebroren hasieran dago. Ebrotik Errioxa osoak edaten du, Araba erdiak, Nafarroa osoak, Aragoik, Kataluniak... Pentsa zer gertatuko litzatekeen Errioxako ardoarekin. Nork erosiko luke? Bilbo ere 60 kilometrora dago. Hodei batek berehala ekarriko luke kutsadura, haizeak handik joko balu.

Zer egin daiteke arrisku horren aurrean?

Denok egin dezakegu zerbait. Adibidez, oraindik ez baduzue Iberdrolaren kontratua eten, horixe egin dezakezue egoitza guztietan. Badaude Goiener eta Som Energia, adibidez, prezio bera dutenak eta ez dutenak energia nuklearrik saltzen; kooperatiba txikiagoak ere badaude. Oraingoz, 5.000 pertsonak utzi diogu Iberdrolaren bezero izateari Euskal Herrian; eta lortuko bagenu 10.000-20.000 izatea, Iberdrolak hobeto aztertuko luke bere jarrera.

Atxikimenduak biltzeari ekin diozue. Zenbat eta nolakoak batu dituzue?

Erakundeak 25 bat dira. EH Bildu, Bizkaiko Podemos, Ezker Anitza, Equo eta Udalberri alderdiak; LAB, Steilas, CCOO eta CGT sindikatuak; talde ekologistak eta bestelako erakundeak. Bestalde, 300 bat pertsonaren sinadurak jaso ditugu. Garoña zabalduz gero, portabilitatea egitekoa da konpromisoa, baina batzuek ez itxarotea erabaki dute, eta pausoa ematen ari dira jada. Oso erraza da kontratua etetea eta portabilitatea egitea.

Zer lortzeko asmoz?

Iberdrolak 50.000 bezero galtzea nahikoa litzateke Garoña gelditzeko. Urtebetean 50.000 izanda, elur bola bilakatu daiteke, eta ehun mila izan litezke hurrengo urteetan. Iberdrolak hori ikusiko balu, berehala aldatuko luke asmoa. Bestalde, Eusko Jaurlaritzak, aldundiek, udalek... denek jarraitzen dute Iberdrolarekin. Udal batzuk hasi dira gaia mugitzen, baina ez Jaurlaritza ez aldundiak. Eta Iberdrolaren bigarren akziodun nagusia Kutxabank da. Zergatik ez dio presio egiten EAJk? Urkulluk hitz egin behar luke Galanekin serio: "Begira, guk Iberdrola defendatuko dugu, baina Garoña ezin da zabaldu. Gure atzeko belaunaldi guztiak daude jokoan. Ez diegu utzi nahi Fukushima eta Txernobilekoaren moduko herentzia".

Hainbat eragilek eman diote atxikimendua kanpainari. Elkarlan gehiago espero duzue gaiaren inguruan?

Lanean jarraituko dute. Bakoitzak hartu du konpromisoa bere afiliatuei informazioa bidaltzeko, hitzaldiak bultzatzeko, eta euren sareen bidez gaia bultzatzeko. Jendea kontzientziatzea da helburua. Gure esku dago. Denok daukagu aukera. 50.000 pertsona behar ditugu. Kontuak eta biderketak arin egingo lituzke Iberdrolak, eta elur bolaren efektuaren beldur izango litzateke. Horixe egin behar dugu: 50.000 bezero galdu behar ditu Iberdrolak Garoña ez zabaltzeko.

Informazio gehiago bildu edo portabilitatea egiteko: www.garoña-rekinmoztu.net

Aitziber Laskibar Lizarribar

Urrunetik eta jakin-minez begiratu izan dio Euskal Herriari eta batez ere 36ko gerran gertatu zenari Mauro Saraviak (Viña del Mar, Txile, 1982). Bere jaioterrian, Txilen, bizi izan da duela oso gutxira arte, bere arbasoen historiaren egia ezagutzeko premiarekin. 36ko gerran Euskal Herritik eta Kataluniatik ihesi Txilera joandakoak izan zituen aiton-amonak. Garai hura Euskal Herrian nola bizi izan zen ikertzera buru belarri sartu, eta gudari izan zirenei argazkiak eginda gerturatu nahi izan du ordukoa, memoria berreskuratzeko helburuarekin. Bilbon dago erakusketa, Bizkaiko Batzar Nagusietako erakusketa aretoan, hilaren 29ra arte.

Zer da Azken batailoia?

Argazki analogiko-digitalekin egindako erakusketa da, 36ko gerran borrokatu zuten eta euskal jatorria duten gudari eta milizianoei buruz ari dena. Egia da lanak gerra eta politika gaiak dituela oinarrian, baina duen helburua da ikuslea erretratatutako pertsonaren lekuan jar dadila eta horiekin elkarrizketatu dadila.

Nola lortzen da hori?

Elkarrizketaren eta enpatiaren bidez.

Gudari izan zirenen gaur egungo erretratuak dira erakusketan daudenak, ezta?

Bai. Erakusketaren corpusa 27 erretratatuk osatzen dute. Bakoitzaren argazki digital bat dago, eta beste bat analogikoa. Zuri beltzean da analogikoa, egungo argazkia izan arren iraganari erreferentzia egiten diona. Eta argazki digitalak, koloretakoak, orainari egiten dio erreferentzia. Bideoklipak ere baditu proiektuak: hitz egiteko gai direnek bere gerra aurreko, gerra garaiko eta ondorengo esperientziak kontatzen dituzte. Hala ere, Batzar Nagusien aretoan ez dago hori ikusarazteko azpiegiturarik.

Beraz, Bilboko erakusketan ezingo dira ikus-entzuteko horiek ikusi?

Ezingo dira ikusi, aretoak ez du horretarako baliabiderik. Baina gainontzeko herrietan ikusi ahalko da eta jendeak erretratatuak ikusi eta entzuteko aukera izango du. Bilbon, argazkiekin eta horien argiztapen desberdinekin interaktuatu behar da. 54 argazki daude. Horiek plano eta argi-eskema asko dituzte, eta blokeka bereizita daude. Gudariek beraiek utzitako argazkiak ere badaude. Ordukoak, eta asko sekula argitaratu gabeak direnak. Fronteko argazkiak badaude, adibidez...

Bestalde, 54 argazkiei buruz hitz egiten badut ere, benetan 55 dira. Badago emakume batena den argazki bat, proiektuak izango duen bigarren zatiari erreferentzia egiten diona. Izan ere, historia hankamotz geratzen ari zitzaigula konturatu ginen, zerbait falta zela. Eta erresistentziako emakume errepresaliatuekin beste lan bat egitea erabaki genuen. Josefina Lamberto da argazkian agertzen dena; Maravilla Lambertoren ahizpa. Ondoren etorriko denaren lagin txiki bat izan nahi du argazki horrek. Emakumeen alorra lantzen ari naiz orain, eta erresistentziako emakume errepresaliaturik ezagutzen dutenak nirekin kontaktuan jartzea nahiko nuke, gaia aztertu eta grabatu ahal izateko. Emakumeak ere oso garrantzitsuak izan ziren gerran; aurretik, gerran bertan, eta ondoren.

Lanaren prozesua luzea izan da; argazkiak egitetik haragokoa.

Bai. Ni urriaren 8an iritsi nintzen Euskal Herrira eta lehenengo erretratua Felix Pallin anarkistari egiteko asmoa nuen. Ba, juxtu, ni Euskal Herrira heldu nintzen egunean hil zen. Horrela hasi zen proiektua. Beste batzuekin jarri nintzen gero kontaktuan, eta horri tiraka egin dut lana. Baina proiektuak urtebete baino gehiagoko ikerketa du. Amaitutzat jo genuenean ere, muntatze lanetan geundenean, beste gudari bat aurkitu genuen Lekeition. Hori ere sartu behar izan dugu, ez bainuen inor kanpoan utzi nahi. Are gehiago; besteren bat agertuko balitz, uste dut hori ere sartuko nukeela oraindik.

Oso pertsona nagusiei buruz ari gara; pentsatzen dut kostako zela batzuek kameraren aurrean jartzea...

Gazteenak 94 urte ditu: Juan Azkaratek. Horrek ez du gainontzekoen adina, 14 urte zituela igo baitzen barku batera. Seguru aski, itsas armadako laguntzaileetatik geratzen den azkena izango da; Eusko Gudarostean izan zenetik azkena. Sekula ezin da ziurtatu inor azkena denik, bat-batean gehiago agertzen baitira. Baina ez da urruti ibiliko. Bizirik dagoen nagusiena Antonio Izagirre da: 103 urte ditu.

Nolatan txiletar bat Euskal Herriko historiaren memoria jasotzen?

Euskaldunen eta katalanen biloba naiz; exiliatuta joan zirenena. Betidanik entzun ditut gerra kontuak etxean. Txilen, exiliatu asko zeuden baina ez zuten gaiari buruz apenas hitz egiten, han bizitza berri bat hasi nahi zutelako edo. Beraz, nik nituen errelatoak oso osatugabeak ziren; nire historiaren zati oso txikia nuen, eta nire jatorrien berri izan nahi nuen; nondik natorren. Aztertzen hasi nintzen, bibliografia lanetan; asko prestatu nintzen. Nire emaztea bizkaitarra da; haurdun geratu zen eta Bilbora etorri ginen Txiletik, berak konbentzituta. Hona iritsi bezain laster, bilduta nuen informazio guzti hori hartu, eta proiektuarekin hasi nintzen buru belarri. Hainbat kazetarirekin jarri nintzen harremanetan, eta hainbat elkarterekin. Intxorta 1937 Kultur Elkartearekin elkarlanean hasi nintzen. Eta, egun, bera da proiektuaren babeslea.

Gogobete duzu zure arbasoei buruz zenuen jakiteko premia hori?

Bai. Beti daude ihes egiten duten gauzak, baina lehen nekiena baino askoz gehiago dakit orain.

Zein ondorio atera duzu?

Asko. Baziren ulertzen ez nituen gauzak: adibidez, nola borrokatu zitezkeen bi anaia elkarren aurka, kontrako bandoetan. Ulertu ezin nuen galdera bat zen. Gerora ulertu dut askotan anaia bakoitza indarrez errekrutatu zutela bando batean, ez zutela zertan desberdin pentsatu bi anaiek, batzuetan familia zaintzeko joan zirela bando batera edo bestera... Halako gauzak. Hori zuzenean kontatu zidaten arte, oso zaila egiten zitzaidan gauza asko ulertzea.

Nire familiaren historian, seguru aski sekula jakingo ez ditudan detaile asko daude, baina nik nuen zor pertsonala zen, premia bihurtu zitzaidana. Esperientzia honekin asko ikasi dut gatazkari buruz, eta pertsonak hobeto ulertu ahal izan ditut.

Zer aurkitu duzu Euskal Herrian? Espero ez zenuen zerbaitek harritu zaitu?

Euskal Herrian, gaur egun Eusko Jaurlaritzak jarri du intentzioa eta inbertitu du memoria historikoan, Aranzadiren laguntzarekin deshobiraketak egiten etabar. Baina uste dut egin den guztia memoriaren aldeko elkarteek eta ikertu duten kazetariek egindako lanari esker dela, hein handi batean. Baliabiderik gabe aritu dira lanean, egin nahi izan dutelako. Hori da Euskal Herrian memoria historikoa gorde izanaren eta gehiago jakitearen arrazoia: elkarteak hor egon direla musutruk lanean. Beste erkidego batzuetan ez da ezer ezagutzen; ez dakite ezer.

Beste proiektu bat duzu esku artean, emakumeekin lotutakoa. Zer izango da zehazki?

Antzeko egitura izango du: bideoklipa, eta erretratuak. Datorren urtean egingo da erakusketa eta erresistentziako emakume errepresaliatuei buruzkoa izango da. Oraingoak bezala, horrek ere euskaraz izango du izenburua. Emakumeen alorrean, ez dugu biktimizazioan erori nahi; emakume borrokalarien atala landu nahi dugu. Zergatik? Emakumeak denetarik egiten zuelako: gizona frontera borrokara zihoanean, emakumeak babesa ematen jarraitzen zuen, hornitze lanean aritzen zen gizona borrokara joan zedin; etxean, ama eta aitaren lanak egiten zituen; eta gainera, lanera joaten zen. Hiru lan ziren egin behar zituenak. Gero, gerra amaitu eta frankistak Euskal Herrian sartu zirenean, oso bortizki errepresaliatua izan zen. Eta, hala ere, emakumeak aurrera egin zuen, borrokan jarraitu zuen. Beraz, gudarien lan honekin bakarrik proiektua hankamotz geratuko litzateke. Uste dut ez dela sekula horrelako ikerketa sakonik egin gaiaren inguruan. Horregatik gehituko zaio frankismo osoan errepresaliatuta izan ziren erresistentzia emakumeen gaia. Dagoeneko bildu ditugu testigantzak: erizainen batena, gerra umeena, grebengatik errepresioa jaso zutenena...

Lan horrekin amaituko da proiektua?

Gudari eta milizianoei buruzko erakusketa da lehenengo; gero erresistentziako emakume errepresialiatuena izango da; eta gero, bi erakusketei amaiera emateko, argazki-liburu bat egingo dugu. Ondoren, emakumeen gaiari amaiera emateko, dokumentala ere egingo dugu. Apirilaren 24ean Elgetan omenaldia egingo diete erresistentziako emakume errepresaliatuei. Erretratatuta dauden emakume horietako askori omenaldia egingo die nire lanaren babesle den Intxorta 1937 Kultur Elkarteak. Nahiko aurreratua dugu lana dagoeneko, 30 baino gehiago erretratatu ditugu. Eta elkarteak uste du omenaldi egunean beste askorekin egon ahalko dugula.

Noiz arte egongo da erakusketa Bilbon?

Martxoaren 29ra arte. Gero Elgetara eramango dugu, omenaldia han izango baita. Eta gero, Ugaora eta beste herri askotara joango da. Euskal Herri osoan ibiliko da.

Proiektuan parte hartu dezakeen norbaiten berri izatekotan, web orri honetan izen emateko aukera dago:

www.maurosaravia.com

Pello A. Zuazo

Gaitasun politikoa eta eraginkortasuna lortzea da boterea hartzea, Hegoa Ugalderen ustetan (Bilbo, 1983). "Botere hori beharrezkoa da mapa politikoa baldintzatu ahal izateko". Horrela bada, mugimendu feministak aitortza politikoa lortu behar duela uste du, botere guneak irabazteko.

Berdintasun legeek urteak daramatzate indarrean, eta berdintasun teknikariek aspalditik dihardute lanean instituzioetan. Zer deritzezu politika horiei?

Erakunde mailako politikan, gai bat legeetan sartzea eta erakunde mailako planak garatzea seinale izaten da estatus bat eman zaiola. Beraz, alde horretatik, positiboa da gaiari heldu izana. Halere, nire ustez, gaia ez da behar bezala landu. Gure jendartea patriarkala da, eta sistema osoa mantentzen duten erakundeak oraindik ere patriarkalak dira; sistema bere horretan mantentzea dute helburu. Azaleko interpretazio bat egiten da, eta ez da saiatzen benetako aldaketa lortzen. Bestalde, horrelako legeak eta berdintasun planak garatzeko orduan, ez da kontuan hartzen mugimendu feminista. Horrek asko esaten du erakundeen benetako intentzioei buruz. Teknikariei dagokienez, askotariko profilak daude: benetan feministak direnak eta lan sakonagoa egin dezaketenak, baina baita sistemari guztiz moldatuak daudenak ere. Lehenengoen kasuan, ikusi beharko litzateke zer-nolako baliabideak eta erabaki ahalmena ematen zaizkien lan egiten duten erakundeetan, gehienetan mugak aurkitzen baitituzte.

Egiten diren kanpainak eraginkorrak dira?

Esan bezala, erakundeek egiten dituzten kanpainak oso azaleko interpretazioa daukate gaiaren inguruan; itxurakeria. Ez daukate egoera eraldatzeko helburua duen benetako ikuspegi feministarik. Gainera, askotan bikoteen arteko tratu txarretara mugatzen dira, edo soldatapeko lanaren esparrura… Oso ikuspegi mugatua da. Ez dute kontuan hartzen emakume guztiok gure jendarteko eremu guztietan pairatzen dugula zapalkuntza, eta, askotan, hain agerikoa ez den oso modu sotilean. Esango nuke kanpaina horiek oro har ez direla eraginkorrak.

Emakumeen lorpen guztiak antolakuntza eta borroka feministaren emaitza dira?

Mugimendu feministaren lanari esker, hainbat eremutan eskubideak lortzen ari gara. Dena den, oraindik asko daukagu egiteko. Kasu gehienetan, eskuratutako lorpenak ez dira inolaz ere nahikoa —adibidez, abortua soilik kasu batzuetara mugatuta dago—. Eta, horrez gain, eskuratutako eskubide asko murriztu egin dira gaur egun, edo atzera egin dute. Beraz, feminismoak egiten duen presioari eta borrokari esker gauzak aldatzeko gai garela uste dut, baina adi egon behar dugu, eta nahi dugun eraldaketarantz pausoak ematen jarraitu.

Zer esango zenieke genero berdintasunaren bidean asko irabazi den sentipena dutenei?

Diskurtso hori defendatzea oso arriskutsua da. Egia da gauza asko lortu ditugula, baina ezin dugu pentsatu berdintasunean bizi garela. Askotan esaten da gazteak berdintasunaren jendartean hezi direla, eta ez da horrela: euren bikotekidea erail duten gizon gazteak gehiago dira gizon helduak baino. Hori muturreko kasua da, baina icebergaren punta mantentzen duten milaka egoera daude oraindik ere, jendarte matxista batean bizi garela erakusten dutenak. Diskurtso horrek hainbat egoera detektatzea zailtzen du, eta kolektiboen desaktibazioa du helburu, dena eginda daukagulako ideia zabaltzen baitu. Hortaz, dena lortu badugu, zertarako borrokatu?

Gazteengan eta gazteen kontzientziazioan jartzen da gero eta arreta handiagoa. Hor dago berdintasuna lortzeko gakoa?

Gazteek egoeraren kontzientzia izatea gako bat da, baina ez bakarra. Ezinbestekoa da belaunaldi berriak feminismoan heztea, jendartearen parte diren heinean gauzak aldatzeko. Baina, horiekin batera, pertsona guztiok egin behar dugu zerbait; gazteek eredurik ez badute, zailagoa izango zaie bestelako jendarte bat eraikitzea. Gainera, askotan etorkizuna haiena dela aldarrikatzen da, baina ez zaie benetako aitortza egiten. Elkarlana beharrezkoa da, eta baita gazteei indarra aitortzea eta benetako erabaki ahalmenerako espazioa ematea ere. Esaterako, hezkuntza sistemak patriarkatua erreproduzitzen du, eta, beraz, haurrak txikitatik ideia horretan hezten dira. Hezkuntzan ere, sakoneko aldaketa bat planteatu behar da.

Bortizkeria mota asko oharkabean pasatzen dira eta normaltzat jotzen dira.

Gauza asko ditugu naturalizatuta, eta, hori dela eta, oso zaila da arazoa bere osotasunean kokatzea, alderdi guztiak kontuan hartzea eta askotariko indarkeria egoerak identifikatzea. Urte askoan finkatuta egon diren gauzak identifikatzea eta aldatzea zaila da. Horrez gain, argi dago zenbait pertsonak ez dituztela boterea eta pribilegioak galdu nahi. Ez dute benetako interesik gauzak aldatzeko, eta ez dute nahi benetako kontzientziazio eta eraldaketa bat. Mendebaldeko gizon zuri heteronormatiboek, euren botere egoerari eusteko, beharrezkoa dute indarkeria sexista erabiltzea, sistema mantentzeko duten tresna nagusia baita.

Aurtengo martxoaren 8an zein izango da aldarri nagusia?

Euskal Herriko Bilgune Feministaren leloa honako hau da: Hau ez da gure bakea! Feminismoak egingo gaitu herri. Diskurtso politiko hegemonikoetan bake prozesuaz hitz egiten ari diren garaiotan, bakea aldarrikatzen dugu guretzat. Bake hori giza eskubideekin, garapen sozialekin eta naturaren errespetuarekin lotzen dugu; epe ertain eta luzera begirako prozesu konplexu gisa ulertzen dugu.

Guretzat, normalizazioa ez da patriarkatuaren funtzionamendu baketsua. Guk burujabetza feministaren bidea hautatu dugu, eta, bide horretan, feminismoak herritarron ahalduntze kolektiboaz egingo gaitu herri. Demokrazia erradikalaren bidez, parte hartuz, gatazken kudeaketa negoziatuz, justizia sozialaren alde aliantza askotarikoak eginez, alternatibak eraikiz eta saretuz, eta aniztasunean oinarritutako Euskal Herria sortuz.

Eta zein da erronka nagusia?

Erronka asko ditugu aurrera begira. Gaur egun, Euskal Herrian burujabetza feminista eraikitzeko helburuz, feministok kalean kontra-boterea artikulatu eta boterearen jabe izan behar dugula uste dugu. Boterea hartzea gaitasun politikoa eta eraginkortasuna lortzea dela ulertzen dugu, mapa politikoa baldintzatu ahal izateko, hartzen ari diren erabaki eta neurrietan eragiteko eta aldaketa sozialaren oinarriak markatu ahal izateko. Ez hori bakarrik; boterea hartzea ahalduntze pertsonal eta kolektiboarekin lotzen dugu. Horretarako, mugimendu feministaren aitortza politikoa lortu behar dugu, lidergo feminista bat osatuz eta botere guneak irabaziz. Hori epe motzean lor dezakegu aliantza eta estrategia komunak ezarriz gero, eta Euskal Herrian feminismotik eragingo duen gune feminista iraunkor bat osatuz.

Izaro Mendieta

"Hitzekin azaldu ezin daitekeena" bizi izan zuen Aingeru Cardañok (Bilbo, 1979) Zaragozako Darocako espetxetik atera zen egunean. Jende ugari bildu zen Munitibarko plazan, bertako bizilagunari harrera beroa egiteko. "Ikaragarria" izan zen santutxuarrarentzat egun hura.

Nolakoa da aske sentitze hori?

Maila pertsonalean, asko poztu nintzen askatasuna lortzeaz, espetxea atzean utzita. Baina, bestalde, kartzelako egoeraz kezkatuta sentitu nintzen.

Zein da hango egoera?

Teorian, malguagoa izan behar luke kartzeletako egoerak, baina bertatik bertara egiaztatu ahal izan dut egoerak berdin edo txarrago jarraitzen duela. Espetxe bakoitza mundu bat da; are gehiago, espetxe bakoitzeko modulu bakoitza mundu bat da, eta horrekin jokatzen dute. Baina, esaterako, gutunak presoen eskuetara ailegatzerako denbora asko pasatzen da; bide horretan, gainera, irakurri egiten dituzte. Euskal preso politikoei ukatu egiten diete ikastaroetara edota tailerretara joatea, bisitak egiteko ordutegi jakin bat ezartzen diete, kartzelan bertan ere euskal presoak sakabanatu egiten dituzte... Azken finean, besteengandik bereizi egiten dituzte euskal preso politikoak.

Egoera hori are larriagoa bilakatuko da gaixo dauden presoentzat...

Nik, esaterako, Aitzol Gogorzaren kasua gertu-gertutik bizi izan nuen Basauriko kartzelan nengoenean.Oso gogorra egin zitzaidan ikustea hamazazpi-hamazortzi urte kartzelan daramatzan pertsona bat egoera horretan; sufritzen ikustea benetan gogorra izan zen. Gogorzarena, nire ustez, Espainiako Estatuaren krudelkeriaren adibide garbi bat da. Beraiek badakite pertsona horren gaixotasuna sendaezina dela, eta ezin daitekeela egoera horretan pertsona bat giltzaperatuta eduki. Hala ere, hori da egiten dutena; xantaia hutsa egiten dute. Aitzol askatzeko, trukean, ustez egindakoaz damu dela dioen agiria sinatzeko eskatzen diote.

Gaixo daudenak eta ez daudenak sakabanatuta dauzkate. Zein ondorio ditu horrek?

Gogorza, adibidez, Basaurin daukate preso, baina urrun dituzten preso gaixoentzat egoera are gogorragoa da, eta osasuna hobetzea are zailagoa bihurtzen da. Hori da sakabanaketaren helburua: presoak suntsitzea. Horretarako bidaltzen dituzte herritik urrun, gertukoengandik urrun. Gaixo daudenentzat, mina izugarri handitzen da. Sakabanaketak, gainera, presoak baino gehiago, horien senide eta ingurukoak zigortzen ditu. Gertukoa urrun egoteak dakarren arriskua, neke psikologikoa, galera ekonomikoa... Beste oztopo bat da.

Eta, espetxe barruan, nolakoa da egunerokoa?

Preso bakoitzak askeago sentiarazten duen zerbait bilatzen du: dela kirola egitea, dela irakurtzea, dela ikastea... Hala ere, espetxe barruko aukerak ez dira asko izaten. Ziegatik kanpo egoteko bakoitzak duen denboraren araberakoa ere izaten da hori. Ni, esate baterako, erregimen irekian egondakoa naiz, eta baita erabat itxian ere. Egunean 22 orduz barrote artean egona naiz, eta 27 orduz jarraian ere bai. Gu animalia sozialak gara, eta harremanak edukitzea beharrezkoa dugu. Ziega barruan, egoeraz hausnartzen saiatzen da presoa. Etsaia da bertara eraman duena eta zigortzen duena. Eta, beste aldeak, presoa bera du etsaitzat. Horren aurrean indartsu sentitzen da giltzaperatutakoa. Kanpoan bezala, barruan ere, egunak eta egunak izaten dira; batzuk hobeak, eta txarragoak besteak.

Egia esateko, presoen egunerokoa monotonoa izaten da, eta apenas gertatzen den ezer berezirik. Horregatik, gauza txikiei balioa ematen ikasten da. Barruan zaudenean, kalea asko amesten da; horregatik, presoak ameslari hutsak direla esan izan dut beti. Planak egiten ematen dira espetxeko momentu asko eta asko.

Zeintzuk ziren zure ametsak?

Batetik, amets pertsonalak nituen, eta, bestetik, kolektibo osoari begirakoak. Gauza txikiei ematen nien nik neuk garrantzia: Munitibartik Aulestira lagunekin korrika egitea neukan, esaterako, buruan. Edo herriko jendeagaz poteoa egitea. Nire musika taldeagaz entseatzea edo kontzerturen bat ematea ere bai... Ez nuen amets handirik egiten, barruko ametsak kanpoan betetzeko zailak direlako.

Etorkizunera begira izaten dira, beraz, presoak?

Nik uste dut presoarentzat garrantzitsua dela espetxean igarotzen duen denbora bizitzen jakitea, egun, hilabete edo urte horiek ez baitira bueltatuko. Ez du balio kartzelako urteak ez kontatzeak, eta etorkizunerako planak egiten jartzeak. Adorea eduki, eta egunerokoan bizi beharra dago. Eremu txikian, libre izaten saiatu beharra dago. Presoei ezartzen dizkieten espetxe dinamikak apurtu beharra dago. Eta horretarako guztirako, aipatutako gauza txiki horiez baliatu behar da.

Espetxean oso egoera dramatikoak jasan behar izaten dira, eta egoera bera ere nahiko deprimigarria da, baina aurre egin behar zaio horri.

Zer pentsatzen du aita den presoak?

Sentimendu ezberdinak izaten dira; batetik, kontziente zara kartzelan igaro behar duzun denboran ez zarela semearekin egongo, eta, bestetik, badakizu ardura guztia amaren gainean geratzen dela. Orduan, errudun sentitzen zara. Egoera zaila da, baina espetxean nork bere buruan pentsatu beharra du, denbora osoan kanpora begira egon gabe.

Eta nolakoak dira preso batentzat espetxeko azken egunak?

Ni, esaterako, atzera kontua egiten hasi nintzen. Baina lasai egoten saiatu nintzen; batetik, nigatik, eta, beste batetik, aldameneko kideengatik, horiek baitira barruan geratzen direnak. Aurreko egunetan lo gutxi egin nuen. Ateratzeko irrikan nengoen.

Kalean euskal presoen eskubideei lotutako hainbat ekinaldi egiten dira. Ba al da espetxe barruan ere aldarrikapenentzako tarterik?

Espetxe barruan dagoen kolektiboak aurrera eramaten ditu hainbat ekintza, horiek baitira izaera politikoa ematen dutenak. Elkarretaratzeak egiten dira, esaterako. Espetxe bakoitzeko kideei askatasuna ematen zaie nahi duten protestak egiteko; guk, adibidez, espetxeko janariari uko egiten genion hileko azkenaurreko eta azken barikuetan.

Etorkizunean egoera aldatuko den esperantza duzu?

Espetxe kriminal hau bukatu egin behar da. Espainiako eta Frantziako espetxeak preso politikoz husten ez badira, borrokarako fase hau ezingo da itxi. Azken urteetan Espainiako Estatua blokeatuta dagoela entzun izan badugu ere, gezurra da hori. Erasoaldian jarraitzen du Espainiak, eta, horren aurrean, guk ere jokatu egin behar dugu. Ez dakit gerra irabazi edo galduko dugun, baina bakea da irabazi behar duguna. Eta hori lortzeko irtenbide bakarra presoak etxeratzea da. Presoek dena eman dute; orain, gizarteari dagokio erantzutea.

Ainhoa Larrabe Arnaiz
Atzo abiatu zen Correscales, Bilbo eta Bartzelona elkartuko dituen prekaritatearen aurkako martxa. 800 kilometroko bidea du aurretik: 80 txanda hartze izango dira, eta 80 herri gurutzatuko dituzte. Movistarreko langileek joan den ...

Aitziber Laskibar Lizarribar
Jasan zituen tortura gogorren ondorioz, biharko egun batez hil zen Joxe Arregi. 35 urte geroago, gainditu gabeko arazoa dela gogoratuko dute bihar ere, Torturaren Aurkako Egunean. "Isilpean" eduki den gaiari heltzeko premia...