Neguko hotzaren beldurrik gabe, eztarria bero-bero. Hala ibiltzen dira abenduak edo marijesiak abesten Bizkaiko hainbat herritan, Gabon aurreko egunotan. Busturialdeko hainbat herritan —Gernika-Lumon, Muxikan, Gautegiz Arteagan, Ean eta Ibarrangelun—, Lekeition, Iurretan eta Arratia inguruan eusten diote ohitura horri.

"Gabonen prestaketa ekintza moduan sortuko ziren, seguruenik", dio Denis Azkaratek; Gernikako abeslarien gidaria da, eta kantuan ibiltzen diren bakarlarietako bat. Hain zuzen ere, abendua latinezko adventus berbatik dator. Alegia, Eguberri aurreko lau igandeetan Eliza katolikoak Gabonak prestatzeko erabiltzen duen sasoiaren izenetik.

Letrak berak dioen modura, bederatzi gauez irteten dira, Gernikako kaleetan. Izan ere, Elizak ospatzen dituen jai garrantzitsuek bederatziurrena izaten dute aurretik. Fede katolikoak sinesten duen Gabon misterioa kantuz gogoratzen dute egunero. "Testamentu zaharretik hasi eta berriraino, kronologikoki abesten dugu", azaldu du Azkaratek.

Goizaldeko lauretan abiatzen dira, abenduaren 16an hasi eta abenduaren 24a bitarte, egunero. Ordu bi inguruz herriko kaleetan ibili ostean, 06:00 aldera bukatzen dute erronda. Azken egunean, gainera, bigarrenez irteten dira egun argiz, dirua biltzeko. Urtero GKEren bati ematen diote jasotakoa.

Marijesiak Andra Mari elizatik abiatzen dira. Herria asko handitu denez, ibilbideak sortu dituzte azken aldian, eta ez dira egunero auzo guztietatik igarotzen. Eta abesten dituzten letrak ere aldatuz doaz, Gabon eguna gerturatu ahala. Ibilian joaten dira kantuan, geldiune bakarrak elizetan egiten dituztelarik. Atarian jarri eta belauniko abesten dute, horretarako beren-beregi prestatutako kopla bat: "Sakamentu Santu jauna / zelebratu zanian / izena ipini eutsen / Jesus Salbadoria".

Lehen lau egunetan doinu bat erabiltzen dute, eta koplei "Maria, Jose / Jesus, Maria", bukaera gehitzen diete. Hortik datorkie Gernika-Lumoko errondei marijesiak izena. Azken bost egunetan beste doinu bat erabiltzen dute, eta "Jesukristo, adoratzen zaitugu, Jesukristo" esaten dute bukaeran. Orotara, 25 estrofa direla dio Azkaratek. Gauero hamahiru aldiz abesten dute errepertorio osoa. Azken eguneko eske errondan, egun argiz egiten duten horretan, beste estrofa batzuk gehitzen dizkiete aurreko egunetakoei, eta doinu alaiagoarekin aritzen dira kantuan.

Azkaratek marijesiak ezagutzen dituenetik ez dira batere aldatu. "Nik urte askoan izan dut ardura, eta beti izan dut buruan gu ez garela inor aldaketak egiteko. Marijesien protokoloa mantendu behar dugu. Adibidez, eukaristia dagoen elizetan belauniko abestu izan da beti eta horrela egiten jarraitu behar dugu. Edo bakarlari izandako bateren etxepetik igarotzean ere abestea da zuzenena". Gaur egun dena aldatzeko joera dagoela dio, baina ez du uste eurak inor direnik hainbeste mende iraun duen ohitura hori aldatzeko. "Zuzenketak egin ditugu, hori bai. Eta jendeari abesten irakasten diogu. Lehen halakorik ez zen egiten; bakoitzak zekien edo ahal zuen moduan abesten zuen". Tonuak ere igo dituztela dio.

Jesusen jaiotzaren berri ematen duten kopla hauen jatorria ez dago argi. Hala ere, oso aspaldikoa da kontua. "Jose Antonio Arana Martija euskaltzainak Erdi Aroko euskal antzerkiaren hondarrak direla dio. Nik ez dakit hala den edo ez, baina badakigu gutxienez 1.600 inguruan dagoeneko abesten zirela", dio Azkaratek. Jose Javier Abasolo Tiliñok lehen aipamen idatziak ekarri ditu gogora. 1678an Mexikon zeogen Jose Lezamiz abade durangarrak Vida del Apostol Santiago liburua argitaratu zuen, eta lan hartan 1671n Nicolas Zubia abadeak Donostian argitaratutako Doctrina Cristiana en Vascuence liburuan idatzitako koplak aipatzen zituen. Gaur egun Bizkaiko herri hauetara iritsi diren kopla berberak edo antzekoak.

Ezberdintasunak

Tiliñok 50 urtetik gora daramatza Iurretako abenduak kantatzen —hala deitzen diote Durangaldeko herri honetan errondari—. Badu, Gernika-Lumokoaren aldean, beste ezberdintasun bat. Hastapenetan nola egiten zuten ez dakiten arren, gaur egunera arte iritsi den ohitura abenduaren 23an abestekoa da. "Gabon bezperan irteten gara, goizean eta arratsaldean", azaldu du. Eta halaxe egingo dute gaur ere.

Aurrekoei galdetu eta koplak bildu zituzten 1978 inguruan, galtzear zegoen ohiturak biziraun zezan. Baserrik baserri ibiltzen dira, 10:00etan hasita. Orozketa, Santa Apolonia eta Goiuri inguruan ibiltzen dira goizean; iluntzean, berriz, erdigunean. "Soinu txikiarekin ibiltzen gara, batetik bestera". Berrogei lagun inguruko taldea osatzen dute. Eta Oromiñon beste talde bat irteten dela dio Tiliñok.

Ean ere, Gernika-Lumon bezala, bederatzi egunez irteten dira. Baina kasu honetan herriko umeak dira abendu-mutilak abesten dituztenak. Hala deitzen zaie duela gutxira arte mutilek bakarrik abesten zituztelako. Loli Gorroño ibiltzen da, Maite Landarekin batera, antolatzaile lanetan. "Izenak izen, gaur egun neskek ere parte hartzen dute", azaldu digu Gorroñok. Hala, 7 edo 8 urte artetik 12 edo 13 urtera arteko umeak ibiltzen dira kalerik kale Ean.

Orotara, 11 gazte izaten ziren. Binaka jartzen dira umeak, makila eskuetan. Aurrean farola eramaten du hamaikagarrenak, eta azken egunean farola txilinagatik aldatzen dute. Eskolako ume gazteagoak ere joaten dira abendu-mutilen atzetik; hala, eurei egokitzen zaienerako badakizkite kantak zein diren.

Gernika-Lumon edo Gautegiz Arteagan bezala, Ean ere bederatziurrena egiten dute, iluntzean. 15ean hasi eta 24ra bitartean ibiltzen dira umeak kantuan. Azken egun horretan helduak ere irteten dira. Goizean hasi eta herrian hiru buelta ematen dituzte. Gero Bedaroara igotzen dira, eta han baserriz-baserri ibiltzen dira. Eta azkenik Natxituan abesten dituzte azken doinuak. 15a ere egun berezia izaten da umeentzat, arbola eta herria apaintzen duten argiak eurek abesten igaro ahala pizten direlako. Gernika-Lumon bezala, kopla ezberdinak dituzte: lehen egunetakoak, hurrengoetakoak, azken egunekoak eta egunero eliza atarietan sakramentu santuari abesten zaiona.

"Entzule asko izaten ditugu. Jendea zain egoten da, jakin badakitelako noiz eta nondik igaroko garen", dio Azkaratek. Gaurkoa edota biharkoa dira, bada, egun nagusiak abenduak edo marijesiak abesten dituzten herriotan.

Abenduaren 10ean marijesi eta abenduen ohiturari eusten dioten zazpi herritako taldeak elkartu ziren Andra Mari elizan. Batzuek besteen berri izatea da bigarrenez egin den kontzertu horren helburua.

Sindikatuek balorazio ona egiten dute BBK-k gizarte ekintzan eskaini izan duen zerbitzuaren inguruan, baina kezka agertu dute azkenaldian arduradunek hartutako erabakien inguruan. Izan ere, ELA sindikatuko Aitor Bikandiren hitzetan, gutxitu egin da az...

Aurten eman dituzte ezagutzera iaz gizarte ekintzan egindako inbertsioak, eta datorren urtean ezagutuko ditugu zehatz-mehatz aurtengoak. 2010ean, bada, BBK-k 83,4 milioi bideratu zituen gizarte ekintzara; aurrezki kutxa horrek inoiz ipini duen zenbate...

Kutxa Bank lanean hasi ostean ere, gizarte ekintza kutxa bakoitzak kudeatuko du, bere lurraldean. Irabazien %30 bideratzeko konpromisoa hartu dute. Horretarako, kutxa bakoitzaren portzentajea hartuko da kontuan. Esaterako, irabazien %57 zenbat den iku...

Espainiako Aurrezki Kutxen Konfederazioak emandako datuen arabera, 2008tik hona BBK-k %17,76 gutxitu du gizarte ekintzarako diru saila, kutxaren irabaziek behera egin dutela eta.

Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako hiru aurrezki kutxen bat egiteak zer esana eman du azken hilabeteetan. Datorren Urteberri egunetik aurrera, martxan egongo da Kutxa Bank; Vital Kutxak, BBK-k eta Kutxak bat eginik sortu duten marka berria. Hainbatek kutxak banku bihurtzen ari direla salatu dute bat egiteko prozesuak iraun duen bitartean. Bildu eta ELA eta LAB sindikatuak izan dira gogorrenak. Azkenean, akordioa erdietsi zen, eta, Bilduk ere oniritzia eman zion bat egiteari. ELAk gogor kritikatu zuen eta LABk ere ez zuen aldeko bozka eman.

Akordio horri esker aurretik gainontzeko aldeek hitzartuta zuten fusioari beste itxura bat eman zitzaion. "Gaur bozkatzen ditugun aldaketekin pribatizaziorako bidea etetea eta gizarte ekintza bermatzea lortu dugu", esan zuen Arantza Urkaregik Bilduk BBK-n duen ordezkariak, fusioa onartu zuten egunean. Hala ere koalizioak kezka agertu du, jarraipena bermatu arren, desitxuratzen ari dela ikusten dutelako. "Gero eta ahulagoa da BBK-ren gizarte ekintza. Gizartearen arazoei baino gehiago, kulturari begira egoten da eta". Hala, aurrerantzean gizarte ekintzan zer egin bereziki sortutako batzorde batek erabakitzea eskatzen dute, administrazio kontseiluak erabaki ordez. Bidenabar, gizarte ekintzatik kanpo ere gizartearekiko konpromisoari eusteko eskatzen du, adibidez, finantziazio arloan: "Ahalegin handiagoa egin beharko litzateke krisia gogorren sufritzen dutenen alde, bereziki hipotekekin, ordaindu ezin dutenen kasuetan luzapenak onartuz".

Baina zein da banku baten eta kutxa baten arteko aldea? Aurrezki kutxak gizarte helburua duten fundazio pribatuak dira. Jarduten duten lurraldeko tokiko gobernuen ordezkariek osatzen dituzte administrazio kontseiluak. Bankuak, aldiz, sozietate anonimoak dira, eta haien helburu bakarra dirua irabaztea da, bazkideen artean banatzeko. Kutxetan, dibidenduak ez dira jabeen artean banatzen, nahiz eta askotan administrazio kontseiluko kideek bankuetakoen pareko soldatak izan; irabaziak, bada, gizarteari itzultzen zaizkio, zuzendaritzak aukeratutako gizarte ekintzako proiektu edo egitasmoen bidez. BBK-ri dagokionez, aurrezki kutxen irabazien %30 erabili izan dira gizarte ekintza finantzatzeko.

BBK-k egiten duen lana nahiko ezaguna da. Esaterako, Bizkaiko milaka eta milaka ume joan izan dira Sukarrietako udalekuetara eta Brisañen dituenetara (Errioxa, Espainia). Herrietan egiten diren nekazaritza edo abeltzaintza azoka gehienetako erakustokiek ere BBK-ren ikurra izaten dute. Baita erretiratuen klub edo elkarte gehienek ere. Haur eskolak, kultur ekimenak, BBK Live jaialdia... Proiektuak asko dira. Baina aurrezki kutxak berak emandako datuen arabera, gizarte ekintzan ipintzen duen diruaren zatirik handiena gizarte laguntzarako izaten da. Hona alor horretan dituen proiektu nagusiak.

BBK-k adimen urritasuna dutenak zaintzeko Ola zentroa dauka Sondikan. Duela 40 urte inauguratu zuten, eta, hasiera-hasieratik, hiru zerbitzu hauek eskaini ditu: hezkuntza bereziko ikastetxea, barnetegi terapeutikoa eta gaixotasunaren diagnostiko zentroa. Azken urteetan Aldundiarekin eta Lantegi Batuak eta Gorabide elkarteekin jarduten dute. BBK-k egoitza eta finantzabidea eskaintzen ditu, eta gainontzekoek zerbitzua. Adimen urritasuna dutenei arreta egiteko unitateez gain, badira zentroa osatzen duten beste batzuk ere; esaterako, euren familientzako eta sektoreko erakundeentzako orientazio, laguntza eta koordinazio zerbitzuak eskaintzen dituzten unitateak.

Lan munduari begira

Arlo horretan, Dokudea dokumentuen kudeaketa zentroa ere finantzatzen du BBK-k. Lantegi Batuak erakundeak kudeatzen du, eta urritasunen bat dutenak gizarteratzea eta lan munduratzea lotzen du, teknologia berrien bidez. Getxon dagoen zentro horrek 40 lanpostu sortu ditu, eta gehienak urritasunen bat duten pertsonei dagozkie. Teknologia berrien eta kudeaketa digitalaren inguruan jarduten dute.

Egitasmo berritzaile bat ere badute esku artean: adimen urritasuna duten pertsonek osorik kudeatuko duten gazteentzako lehen hiri-aterpetxea. "Abangoardiako zentro bat" izango da, ibiltzeko erraztasun handiak emango dituena, eta Bilboko Bolueta auzoan egongo da. Datorren urtean irekiko dute. Kasu horretan ere, Lantegi Batuak elkartearekin elkarlanean bultzatutako proiektua izango da.

Menpekotasuna duten adinekoen arretarako, berriz, Aspaldiko Fundazioak kudeatzen duen adinekoen egoitza finantzatzen du BBK-k. Portugaleten dago, eta zerbitzu hauek ditu: egoitza, unitate sozio-sanitarioa, eguneko zentroa eta prestakuntzarakoa.

Beste horrenbeste egiten du Bizkaiko Alzheimer Gaixoen Senideen Elkartearekin batera kudeatzen duen Jabetuz zentroari dagokionez. Egoitza horren eginkizun nagusia alzheimerdunen autonomia sustatzea da.

Buruko gaixotasun kronikoa dutenentzako egoitzari ere egiten dio bere ekarpena BBK-k. Argia fundazioa irabazi asmorik gabeko erakundea da, eta Getxoko fraide hirukoiztarren anaidiak sortu zuen, 1988. urtean. Aurrezki kutxak 1989. urtean bat egin zuen egitasmoarekin, 280 milioi pezetako diru ekarpenarekin (1,68 milioi euro). Buruko gaixotasun kroniko larriak —desoreka eskizofrenikoak edo afektibitate desorekak— dituztenei erabateko laguntza ematen diete fraideek, gizarteratzeko zailtasunak arintzeko asmoz.

Aurrezki erakundearen asmoa orain arteko ildoari jarraitzea da bat egitearen ostean ere. Gaur egun martxan dituzten lan bideak eta egitasmoak bere horretan mantentzeko konpromisoa hartu dute. Hala ere, aurrerantzean hiru kutxak elkarrengandik gertuago egonik, BBK-n argi dute beste bien lana gertutik begiratu beharko dutela.

Datuak urtea bukatu-takoan ematen dira, baina, iazko irabaziak kontuan hartuta, 2011n 77,34 milioi euro gastatuko dituela kalkulatu du. Izan ere, iaz 257,8 milioiren irabaziak izan zituen.

Goiz nator, ohi dudan eran, eguna estreinatuz, kale biluziak zapalduz, abendu hasierako egun ilunen arrastoan, datorrenari urratsak lapurtuz bezala.

Kafea, txokolatezko napolitana bat eta egunkaria, inork ezagutzen ez nauen kafetegi neutro batean; letrak eta gosari garratz-gozoa, inor ezagutzen ez dudan txoko anonimo batean.

Goiz nator baina hasiz doa eguna, nagi bezain baketsu, nork bere hautazko adjektiboaren erritmora, tik-tak, tik-tak edo di-da, di-da.

Irratira osteratxoa, azokako kaleetan buelta pare bat, laster da hemen ilustratzailea, laster dira hemen, Markinako lagunak eta arduradunak: Peru-Abarka album-lehiaketa, beste urtebetez, behintzat, aurrera doa, berbak eta irudiak elkartuz, kronika partikularrak eskarmentu konpartituen eremu bilakatuz, behin edo behingo plaza zabalean.

Goiz nator, egunerokoen making off-a atsegin dudalako eta barruan sartu naiz.

Zenbat liburu, zenbat disko, zenbat joko, molde eta kolore azokako kaleetan… Aizu, baina, non hasten da hau guztia?

Zail samarra dirudi, baina, agian ez da hain gaitza lehen aztarnara iristea. Bulkada bat, bor-bor bat, egonezin bat, premia kilikagarri bat, janak ase ezin duen gosea, urak ase ezin duen egarri mugagabea… Ez al da halako zerbait sortze-prozesua martxan jartzen duen motorra?

Izaki sentikorrak garen neurrian, berezkoa zaigu esateko premia, batzuetan errekaren aurka igeri egiteko, besteetan uraren kide bihurtzeko. Egia da ez dugula denok joko bera hautatzen; ez forma bera, ez intentsitate bera, ez erritmo berbera. Badira esateko premia horrekin lekuak asmatzen dituztenak, edo kantuak edo poemak edo pelikula mugikorrak zein geldiak.

Gehiago nahi dut eta bila noa dirudi esan nahiko lukeela konbentzioak apur bat hankaz gora jarri eta unea birsortzen ari denak; gehiago nahi dut edo, behintzat, beste era batean esan; neure eran, geure eran.

Duela gutxi ipini ziguten leku bat halakoak kontatzeko Durangoko azokan: Ahotsenea, ahotsen etxea. Bertara bazoaz, esan, kantatu, xuxurlatu edo ezina hankaz gora jartzeko aukera daukazu, ordu erdian. Leku horretan, garen pusketekin nahi adina puzzle osa dezakezu hogeita hamar minutuan.

Ez da perfektua, baina hobetuz doa, urtetik urtera, eta bertan batzen dira hitza, musika, irudia, doinua, hotsa, hatsa, begirada, eskua, oihua eta zarata. Bertan batzen dira, baita ere, zerbait esan nahi duena eta zerbait entzun nahi duena; zerbait erakutsi nahi duena eta zerbait ikusi nahi duena.

Ez da perfektua, baina osatzen doa, tiki-taka, urtetik urtera.

Ahotsenea, ahotsen etxea.

Ahotsenea, aditzen etxe aurrea.

Dagoeneko itxi ditu ateak 46.ak ere. Urtero bezala, batzuentzat dotore saldu da, eta bestetzuentzat krisiak izan du eraginik. Eta, urtero bezala, azken eguna iritsi orduko saldu dira zenbait liburu eta disko denak. Baina, ororen gainetik, euskaltzaleentzat ezinbesteko hitzordu eta topagune izan da aurten ere Durangoko Azoka, eta horrek ziurtatzen du bere arrakasta.

Salerosketarako ekitaldi izatetik haratago, euskal kulturaren erakusleiho nagusietakoa ere bai baita. Negu hotzean aterpe epel. Eta urterik urtera gehiago. Ahotseneak irekitako bidetik, aurten estreinakoz euskaraz ekoitzitako ikus-entzunezkoek, eduki multimediek eta antzerkiak ere zuzeneko plaza edo agertokia izan baitute Landako gunearen abaroan.

Bost egunez, ordu erdiro sortzaile batek bere lana jendaurrean aurkezteko aukera izan du Ahotsenean, entzule edo irakurleekin zuzeneko hartu-emana dutela. Lana bera erakutsiz, gordetzen duen liburu edo diskoa baino gehiago. Doinuak jo, poesia errezitatu edo besterik gabe solastatu. Orotara, 95 izan dira karpapetik igaro diren idazle eta musikari edo musika taldeak.

Topaguneak eta Gerediagak gidatuta iritsi da Irudienea autobusa. Ahotsenearen aldamenera. 40 lagunentzako egokitutako zinema areto txiki honek euskaraz zein galegoz —Galizia izan da azokako herrialde gonbidatua— ekoitzitako ikus-entzunezkoak ikusteko aukera eman du egunotan, estreinakoz. Grabatzerakoan gure hizkuntza erabili duten hamar film labur, bederatzi musika bideo eta lau dokumental erakutsi dira. Galiziatik, berriz, azken bi urteetako lana ekarri dute Durangora. Besteak beste, atzo bertan Digna rabia estreinatu zen: Francoren garaiko emakume galiziarrei buruzko dokumentala.

Urtero bezala, San Agustin aretoan ikuskizunak izan dira. Baina aurten Gerediagak eta EHAZE Euskal Herriko Antzerki Zaleen Elkarteak Szenatoki bihurtu dute: euskarazko arte eszenikoen agertoki. Hala, besteak beste, Maite Arrose eta Kepa Errasti aktoreen irakurketa dramatizatuaz gozatu edo lau antzerki taldek antzeztutako Espazio hutsak; Kultozko antzezlana; Arra. Arraroa eta Lurra astinduz lanak ikusteko aukera egon da egunotan.

Durangok itxi ditu ateak, bai, eta gaurkoan dena jaso eta etxera itzultzeko eguna dute sortzaileek. Gerediagak atzo egindako balantzetik aparte, aurtengoak utzitakoaren aztarnaz hausnartzeko. Kasurako, Ahotsenea gunetik igarotako Yolanda Arrietak eta Siroka musika taldeak zuzeneko ordu erdiak utzitako aho zaporea kontatuko digute jarraian.