BIZKAIKO HITZA

Bilboko erraldoi eta buruhandien konpartsako pertsonaiak dira Euskal Museoko erakusketako protagonista nagusiak. Hala ere, erraldoien miniaturak eta jaietako argazkiak ere ikusgai izango dira. Miniaturak 1980an sortutako hamabi erraldoien erreprodukzi...

Bilboko Unamuno plazatik paseoan dabiltza amama eta bi ilobak. Haurretako handiena Euskal Museoko sarrerara gerturatu da arrapaladan, irribarrea ezpainetan. Ostera, txikiena amamaren atzean ezkutatu da, beldurturik baina, aldi berean, begiluze. "Amama, zer da hori?". Anaia nagusiak eman dio erantzuna: "Erraldoi bat da!".

Umeen gozamenerako, panpina xelebreok Aste Nagusian kaleak hartzen dituzte, baina urte osoan hiriko pertsonaia ospetsuak ikusteko aukera gutxi izaten da. Bada, Bilboko erraldoi eta buruhandiei eskainitako erakusketa zabalik da, eta irailaren 30era bitarte, irudikapen horien jatorria eta historia ezagutzeko parada izango dute herritarrek Euskal Museoan.

Guztira, 24 erraldoi eta bederatzi buruhandi ikusgai dira, museoko bi gela eta klaustroaren artean banaturik. Erraldoiei dagokienez, bi belaunalditako figurek osatzen dute erakusketa: alde batetik, 1980an Kilikilariak konpainiako Pedro Goirienak sortutakoak, eta, bestetik, 1988an Jose Ignacio Urbietak eratutakoak.

Bizkaiko gizartearen isla

Lehen belaunaldian hamar pertsonaia egin ziren. Don Terenciok, Bilboko klase goi mailakoak irudikatzen ditu. Baserritarren bikoteak, berriz, landa eremuko bizkaitarrak irudikatzen ditu. Haatik, ingelesa eta bilbotar neskatila herri kantutegitik ateratako pertsonaiak dira. Hiriko langile klaseetako kide gisa, olagizona, zigarrogilea, marinela eta zamaketaria daude. Azkenik, 1835an Bilboko setioan jasotako tiro baten ondorioz zendutako Zumalakarregi jeneral karlistak, lur lauko ideologia tradizionalistaren ikur nagusia da. Hala, pertsonaiek Bizkaiko gizartearen sektore ezberdinak islatzeko helburua betetzen dute.

Xede horri erantzuteko asmoz, bigarren belaunaldian beste lau pertsonaia gehitu zitzaizkien ordura artekoei. Batetik, Doña Tomasa figura historikoa erraldoi taldera itzuli zen, Don Terencioren bikote gisa. Bestetik, Isabel II.a Espainiako erregina agertu zen, gerra karlistetan Bilbok defendatu zituen ideia liberalak irudikatuz. Bestalde, Pitxitxi futbol jokalari ezagunaren eta haren emazte Linaren irudikapenak eraiki zituzten, erraldoien artean Athletic ere egon zedin.

"Alaia eta polita"

Erakusketaren aurkezpen ekitaldian Bilboko jai zinegotzi Itziar Urtasunek azaldu zuenez, aurtengo Aste Nagusiak irauten duten bitartean erakusketaren parte diren erraldoien artean "zortzi gazteenek" Areatzan dantza egingo dute. Horren ostean, "berehala itzuliko dira museora, bilbotarrek eta bisitariek ikusten jarraitu ahal izateko".

Bizkaiko kultura diputatu Josune Ariztondok, berriz, Iñaki Iriondok eta Jon Gamindek egindako dokumentazio lana goraipatu du. Haren esanetan, "asko eta ondo" aztertu dituzte bi ikerlariek "pertsonaien jaiotegunak, garapena eta janzkerak". Hala, "historiaz betetako erakusketa alaia eta polita" izango dela uste du kultura diputatuak.

Jatorria, erlijioan

Erraldoi eta buruhandien historia osatzeko, artxibo lan luzea egin dute Iriondok eta Gamindek. Eurek aditzera eman dute figuren jatorria Corpus eguneko festan eta prozesioan kokatzen dela. Gamindek dionez, Corpusa "1300 urte inguruan" ospatu zen estreinakoz. "Lehenengo datuak Bartzelonakoak dira. Harrezkero, Jainkoa goraipatzeko erraldoiak eta beste hainbat pertsonaia ateratzen dira".

Bilboko erraldoien inguruko lehen aipua, baina, 1654 urtekoa da. San Antoneko Sakramentu Santua Kofradiako kontu liburu batean aurkitu zuten testigantza idatzia, Gamindek jakinarazi duenez: "Liburuan agertzen dira Corpus eguneko jaien ehun bat urte: agertzen dira zezenetako kontuak, erraldoienak eta dantzarienak. Foru Aldundiko artxiboan irakurri daiteke".

Dena den, lehenago ere Bilbon erraldoiak bazeudela uste dute bi ikerlariek. "Badakigu egiten zirela, baina zehazki, daturik zaharrena egun horretakoa da", azaldu du Iriondok. Aurreko mendeetako kontu liburuak galdu izanak azalduko luke erraldoi eta buruhandien inguruko aipamenik ez egotea. "Hori da gelditu den liburu bakarra. Aurrekoak ez daude, ezta ostekoak ere. XVII. mendetik XVIII. mendera doana baino ez da gorde".

Jai guztietara hedatuz

Denboraren poderioz, erraldoiak hiriko jai guztietan dantza egiten hasi ziren. Hala, XVIII. mendetik aurrera Bilboko jai profano nagusietan ere protagonista bilakatu ziren. Gizaldi horretako bigarren erdian, berezko ezaugarriak eskuratzen hasi ziren, eta eramaten zituzten jantziengatik ezagunak egin ziren.

Hasiera batean, Bilboko jaiegunetan ibiltzen ziren pertsonaiak lau ziren, baina XVIII. mende bukaeran jauntxoen gisara jantzitako erraldoi bikotea agertu zen: Don Terencio eta Doña Tomasa pertsonaiak ziren, eta gaur egungo erraldoi konpartsaren kide dira oraindik ere. XIX. mende hasieran, aldiz, errege-erregina mairu zein turkiarrak gehitu zitzaizkien ordura arteko pertsonaiei. Bigarren gerra karlistaren ondoren sortu zituzten amerindiarren bikotea eta Arratiako erara jantzitako baserritarrak. Azken bikote horrek errege-erregina mairuak ordeztu zituen.

Mende oparoa

XX.mendean erraldoi berri ugari sortu ziren Bilbon, eta aurretik existitzen ziren batzuk desagertu ziren. 1934an, esaterako, amerindiarren ordez txinatar bikotea sartu zen erraldoien zerrendara. 1960ko hamarkadan, berriz, herri abestietatik ateratako lau pertsonaia agertu ziren: Bilbora etorritako ingelesa, hura maitemindu zuen bilbotar neskatila, angula saltzailea eta Santurtziko sardina saltzailea.

Aste Nagusia sortzearekin batera eratu zen gaur egunera heldu den erraldoi taldea. Don Terencio, Doña Tomasa, baserritarrak, ingelesa eta neskatila izan ziren ordura arte existitzen ziren erraldoietatik bizirik gorde zituztenak, eta, horiez gain, Bilboko langile klaseak irudikatzen zituzten lau panpina berri egin zituzten: marinela, zamaketaria, meatzaria eta zigarrogilea. Halaber, 1980ko erraldoi belaunaldi horretan Zumalakarregi jenerala eta Isabel II.a erregina agertu ziren, aurreko mendean Bilbo eta inguruko elizateek defendatzen zuten joera politiko liberal zein karlista irudikatuz. Azkenik, 1998an Athleticeko jokalari ohi Rafael Moreno Pitxitxi eta haren emazte Lina sortu zituzten, futbol taldearen lehen mendeurrena ospatzeko. Modu horretan osatu zen gaur egun Bilbon existitzen diren hamalau erraldoien taldea.

Buruhandiak

XX. mendean, egun existitzen ez diren hainbat buruhandi egon da Bilbon. Belauste Athleticeko jokalaria, txinatarrak, amerindiarrak, pilotariak eta Txorierri edo Arratiako baserritarrak dira horren adibide. Gaur egun, maskuriekin astinduz Bilboko haurrak beldurtzen saiatzen diren pertsonaiak bederatzi baino ez dira: Erdi Aroko gizona, gobara buruan daramaten bi andere, apaiza, haren bi mezalagunak, Don Celes, Athleticeko lehoia eta baserritarra.