"Abertzaletasunari aurre egiten dion alderdi bakarra" direla ohartarazi du UPDko Bizkaiko zerrendaburu Javier Gabilondok, "PP eta PSE-EE haien dialektikan sartuta" daudelako. Kontzertu Ekonomikoa kentzeko eskaera egin du, eta autonomia erkidegoek esku...
Industrializazioaren sustraiak
Bizkaiko Foru Aldundiaren Europako Ondareari buruzko jardunaldien baitan, Bilboko Euskal Museoak bisitak eta hitzaldiak antolatu ditu urri osorako. Erakusketak 1500.urteko Bizkaira darama bisitaria. Ordu beteko saioan, burdinolen jarduna, itsasoarekiko harremana eta lihoaren prozesua azaltzen du gidariak. Herrialde historikoak XV. mende bukaeran eta XVI. mende hasieran bizi izan zuen oparotasunaren abaroan sortutako industrializazioa da gai nagusia.
Burdinolaren aretoa da museoak gordeta daukan berrikuntza nagusia. Han dago Abadiñon egon zen Lebarioko burdinola. XIII. mendekoa da, eta urez dabil. Hau da, hidraulikoa da. XVI. mendean izan zuen jardun gehien eta 1920.urtera arte egon zen martxan. Bisitan haren funtzionamendua azaltzen dute, baita zer egiten zuten eta zein lan tresna erabiltzen zituzten ere.
Garai hartan, Bizkaian zegoen burdina oso ona zen. Alabaina, leku guztietan ez zegoen; eta burdinola gehienek, Enkarterritik eramaten zuten burdinarekin lan egiten zuten. Lebarioko hau da horren adibide.
Euskal Herrian burdinola ugari egon ziren XVI. mendean, batez ere, Bizkaian eta Gipuzkoan. 1548.urtean, esaterako, Pedro Medinaren arabera, 300 burdinola zebiltzan beharrean. Izan ere, burdinolen jarduerak berebiziko garrantzia izan zuen Euskal Herriko orduko ekonomian.
Burdinola handietan, minerala metal bihurtzen zuten. Txikietan, berriz,burdinola handietatik hartutako burdina landuz tresnak eta lanabesak egiten zituzten. Hau da, burdinola txikietan, burdina tenkatu, findu edota laminatu egiten zuten hainbat tresna egiteko.
Denetariko materialak ekoizten zituzten garai hartako faktoria haietan. Esaterako, Espainiako armadarentzako kanoiak eta balak bertan egiten zituzten. Baina, baita egunerokotasunean erabiltzen diren gauzak ere: eraikuntzarako elementuak, laborantzarako zein sukalderako tresnak... Gainera, beraien lan tresnak ere egiten zituzten.
Arma zurien ekoizpenak lortu zuen osperik handiena. Bizkaiko eta Gipuzkoako lantegietatik eramaten zuten materiala Nafarroako eta Gaztelako errege-armadetara. Halaber, Britainia aldera asko esportatzen zuten. Horren adibide da, XVI. mendean Britainia Handian ezpata mota bat Bilbo izenarekin ezagutzen zutela, Bilbon eginak zirelako. Hortaz, hemen ekoitzitakoa ez zen soilik hemen erabiltzen.
Gainera, badago oso esanguratsua den beste datu bat: Burdinolek legedi propioa zuten. Burdinolen Foruak deitzen zitzaien eta esparru juridiko propioa zehazten zuten. Legedi honen bidez arautzen zen burdinolen funtzionamendua.
Bizitzako esparru gehiago
Euskal Herriko tradizioaren parte den hileta erritua egiteko erabiltzen ziren oihalen kopiak daude. Originalak gordeta dituzte ondo mantentzeko. Bisitaldian, heriotzaren inguruko erritua zelan egiten zuten azaltzen dute.
Hil zapietan biltzen zuten gorpua eta etxetik elizara eramaten zuten. Eliza barruan oihala kentzen zuten eta argizaiola ipintzen zuten gorpu ondoan. Argiaren sinbolo ziren. Izan ere, garai hartan beste mundurako bidea iluna zela sinesten zuten, eta bidea argitzeko beharrezkoak ziren argizaiolak. Emakumeek zuten errituaren ardura.
Hamaika kontu gehiago ere badaude bisitariaren gozamenerako. Besteak beste, Euskal Herriko historiari errepasoa egiten diote, XIX. eta XX. mendeko zeramikak ikusteko aukera dago, eta artzaintzak Euskal Herrian izan duen garrantzia azaltzen dute. XVI. mendeko Bilboren eta XX. mendeko Bizkaiaren maketa ere badaude. Jardunaldiak bukatutakoan ere bisitatu ahalko da erakusketa.
BISITA GIDATUA
Non. Euskal Museoan.
• Noiz. Bihar, 11:30ean.
• Izena emateko.94-4 15 54 23.
Burujabetzaren alde, duela 200 urte
Bizkaia eta Euskal Herria, 1810an, Parisetik gobernatzen ziren. Frantziar inperioaren zati zen, Thouvenot zen Bizkaiko gobernadorea eta Donostia hiriburua. Gobernamendu berria, liberalismoan oinarriturik baina armada bonapartistaren babespean. 1812ko irailean Gabriel Mendizabal buruzagi militarrak han-hemen zenbiltzaten gerrillariak koordinatu ondoren, zazpigarren armada deiturikoa eratu zuen, eta Wellingtonen armada britainiarra lagungarri zuela ere Bilbotik frantsesak jaurti egin zituen eta Bizkaiko Batzar Nagusien bilkurara deitu zuen. Bilboko San Nikolas elizan bildu ziren Bizkaiko herrien ehun ordezkari, Durangaldeakoak ezik, bertan frantsesen ildokoak zirelako agintari. Bilbon agintaritza berria indarrean jartzea zen helburua, Cadizen onartu zen konstituzio politiko berria irakurri eta onartu ondoren. Berez, Bizkaiko Batzar Nagusien deialdia ez zen araudiari loturik egin, gerra giroa bizirik baitzegoen. Hori bai, herri xehea frantsesentzat kontribuzioak ordaintzeaz asperturik zegoen.
Cadizen 1812an onartu zen konstituzio berria irakurri ondoren, 1812ko urriaren 18an bi proposamen eztabaidatu ziren: Ildefonso Sanchok, Bilboko abokatu liberalak, konstituzio berria besterik barik zin egin behar zela eskatu zuen. "El Señorío de Vizcaya congregado habiendo oido la lectura de la Constitución politica de la Monarquia Española recibe gustosa y espontaneamente sin reserva ni restricción ninguna y quiere que se cumplimente". Konstituzio berrian, ohizko foruetan baino hobeto babesten ziren pertsonen eskubideak, eta beraz konstituzio berriak ohizkoaren perfekzio bidea egiaztatzen zuen. Bigarren proposamenak zioen Konstituzioa onartu egiten zela, bai, baina aldi berean Bizkaiko konstituzioa ere bai. Hori legezkoa zenentz Espainiako Batzar nagusiari galdetzea proposatzen zuten, zalantzetan zeudelako. 1808an Bizkaiko ordezkaria Baionako bilkurara joan zen. J. J. Yandiolak Bizkaiko konstituzioak indarrean jarraitu behar zuela eskatu zuen Napoleon enperadorearen aurrean. Beraz, Bizkaiko konstituzioaren alde egitea euskal liberal batzuentzat ere bidezkoa zen.
Azkenik, 1812an bozketa egin zen, eta Batzar Nagusietan onartu zen testuak eskatzen zuen Bizkaiko eta Espainiako konstituzioen arteko uztartzea arautu behar zela. Bi konstituzioak bideragarriak zirela. Berez. Konstituzio berria onartu egiten zen. Baina harik eta konstituzio bien arteko azterketa eta uztartzea lortu arte, ohizkoak, Bizkaikoak, jarraitzen zuen indarrean. Gutxiengoan gelditu zirenak Cadizera abiatu ziren Batzar Nagusien erabakia salatzeko, konstituzio berria ez zelako indarrean jarriko.
Beraz, Bizkaitik Cadizerantz batzorde bi joan ziren: Gutxiengoarena egoera salatzeko eta gehiengoarena, Espainiako eta Bizkaiko konstituzioen artean, egokitzapena eta uztartzea lortzeko asmoz. Gehiengoaren batzordean, M. Antuñano Bizkaiko Junta-Diputazioaren kidea, hau da, Frantsesen aurkako gerran erakunde politikoaren buruzagia eta Santiago Unceta, 1808an legezko azken Batzar Nagusietan Diputatu nagusia aukeratua izan zena joan ziren.
Mariano Renovales Comandante general para las Provincias Vascongadas zenak txostena idatzi zuen. Batzar Nagusiak deitzea eta bertan hartutako erabakia Kadizeko Konstituzioaren arabera legez kanpo zegoela salatu zuen: "Lejos de eso continuaban haciendo Decretos que mas parecían de una república independiente que de una Provincia de la Monarquía Española. Allí se señalaban sueldos a los Diputados[…] allíse davan los empleos de todo género. Allí se señalaba la paga de la oficialidad y de los soldados…". Laburbilduz, Bizkaiko agintaritza Bizkaiko foru konstituzioaren arabera eratu zen, zergak arautuz eta abar.
Baina Cadizen zegoen Espainiako agintaritza nagusiak ez zuen onartu Bizkaiko Batzar Nagusietan erabakitakoa. Areago oraindik, F. Xavier Castaños militar buruzagia Bizkaira bidaltzea agindu zuten Konstituzioa bere horretan zin egin zezaten, ezelango salbuespenik gabe: "reprimir dichos desórdenes" [...] "hiciese inmediatamente publicar y jurar la Constitución sin dilación, restricción ni modificación alguna, sino lisa y llanamente".
1813an, jadanik, Diputazio probintziala Konstituzioaren arabera indarrean ezarri zuten, konstituzio berria herriz herri zin egitera behartuz.1813ko irailean, aduanak ere kostaldera aldatzea erabaki zuten. Esperientzia berria abiatu zen.
P. J. Astarloa eta Bixenta Mogel garaikideak, Bilbon, frantsesen aurkako gerra eta aldi berean euskaldunen artekoa zergatik gertatu ziren argitzen saiatu ziren, eta hara erantzuna: "Gordetzearren zintzoro / jaunaren fedea / geure lege garbiak / geure euskerea". Pentsamolde horrek jarraipena izan zuen, eta gai honetaz sakontzeko, ikus: Euskal Herritarren burujabetza. 1793-1919. (Irun, Alberdania, 2012).
‘Ortutik mahaira’ esaera gauzatuz
Naturarekiko harremanak onurak ekar ditzakeela inor gutxik jarriko du zalantzan. Hori dela eta, askok eta askok goraipatzen dituzte ortu ekologikoen edo aisialdirako ortuen abantailak.
Besteak beste, Durangaldean ortu horien proiektuaren ideia plazaratu zuen Urkiola Landa Garapen Elkarteak. Bertako kudeatzaile Juan Mari Totorikak argi azaldu du, haren ustez, proiektuak dauzkan onurak: "Lehenik eta behin, kontaktu bat errazten du nekazaritzarekiko. Kaletarrek ez dute horrelakorik izaten. Bestalde, garrantzitsua da jasotzen diren produktuak osasungarriak direla. Izan ere, landaketak ekologikoak izan behar dira: hori da ezartzen den baldintzetako bat. Familien arteko giroa ere sortzen da ortuotan, horiek lantzeko. Eta ortuetako erabiltzaileen artean ere giro ona sortzen da. Aisialdirako oso lagungarriak dira. Horrez gain, gizarteratze prozesuan dauden taldeentzat ere leku bat gordetzen da. Gazteak nekazaritzara hurbiltzeko modua ere badira. Proiektu hauek beti dira onuragarriak".
Eskualde horretan daukate esperientzia gehien alor horretan. Izan ere, Iurretan bi urteko ibilbidea egin dute udalak alokatuak dituen 5.000 metro koadroko lur eremuan jarriak dituzten aisialdirako ortuek. Iturburuko ortuak dira. 70 metro koadroko lursailetan banatuta dago eremu hori, eta bertako lurrak lantzen dituzten herritarrek bost urteko kontratua daukate eginda udalarekin, doan. Denbora hori amaituta, berriz ere lursail horien zozketa egingo dute. Izan ere, horietako lursail bat eskuratzeko itxaron zerrendak daude.
Iurretakoa izatea —bertan erroldatuta egotea— beste baldintzarik ez dute bete behar aisialdirako ortuak eskuratu nahi dituztenek. Landatzeko orduan, ordea, ekoizpena ekologikoa izatea da bete beharreko nahitaezko baldintza. Eta hori berma dadin badago kontrola egiten duen arduradun bat. Ramon Zearreta teknikaria da ortu horien koordinatzailea eta zuzendaria: "Lurra produktu naturalekin ontzeko gomendioak ematen dizkiet erabiltzaileei, eta kasu egiten didate. Tratamenduren bat egin behar badute ere, produktu naturalak erabilita egin behar dute... Hori guztia azken produktuaren kalitatea bermatzeko egiten dugu. Horretan denek egin behar didate kasu. Dena den, frogatuta dagoenez nire gomendioekin oso produktu onak ateratzen direla, erabiltzaileek ez dute ezer asmatu edo azpijokorik egin behar".
Lursail horiek lantzen hasi orduko, gainera, ikastaro batean parte hartu behar dute erabiltzaile guztiek. Nekazaritza ekologikoa edota lurra zelan maneiatu ditu ardatz, besteak beste, ikastaro horrek.
Lurretako gehienak edozein herritarrek eskura ditzake. Badago, hala ere, urritasun fisiko edo psikikoren bat dutenentzako eremu bat. "Terapia okupazionala da landu daitekeen beste alor bat. Udal guztietako Ongizate Sailek era horretako ortuekin lotura izan beharko lukete, eta marjinazio arriskuan daudenak mundu honekin harremanetan jarri", uste du Retolazak.
Beste bi lursail Iurretako eskola umeek lantzeko dira. "Neska-mutilak irakaslearekin etortzen dira nekazaritza praktikatzera. Zer non landatu behar duten azaltzen die irakasleak, eta gero karteltxoak jartzen dituzte zer landatu duten jakiteko. Gazteek mundu honekin harremanak hasteko oso modu ona da, eta jantokian jaten duten letxuga nondik sortu den jakitea ere onuragarria da", azaldu du Retolazak. Horrez gain, nekazaritza sektorean murgiltzeko asmoa dutenentzat ere baliagarriak izan daitezkeela uste du. "Hau tranpolin bat izan daiteke etorkizunean nekazaritza ekologikoan aritu eta bide horretatik lanbide bat garatu nahi dutenentzat. Hori ere bada beste helburuetako bat", esan du.
Lurraz gain, txabola bat jarri du udalak erabiltzaile guztien esku. Barruan orturako hainbat tresna dituzte. Ura ere bai. Mahukarik ez dago, ordea. Erabiltzaileek ureztontziak erabili behar dituzte txabolan ura jaso eta landareak ureztatzeko. "Joan-etorria, eurentzako osasungarria izateaz gain, uraren erabilera mugatzeko modu bat ere bada", azaldu du Retolazak.
Inoiz nekazaritzarekin harremanik izan ez duten pertsonak izanik, batez ere fruitu edo barazkiren bat jasotzen duten erabiltzaileak "pozarren" jartzen direla azaldu du ortuon koordinatzaileak. "Dantza irakasle bat dago erabiltzaileen artean, eta 82 urteko haren ama. Azken hori egunero dator ortura. Gogoan dut marrubi bat jaso zuen lehengo aldia. Maiteminduta zegoen. 'Zapore zoragarria izan du!', esaten zidan. Marrubi bat besterik ez zen, ez kilo bat marrubi!".
Markina-Xemein, hurrengoa
Iurreta izan da Bizkaian era horretako proiektu bat martxan jarri duen lehenengoa. Durangaldean hainbat udalek daukate asmoa mahai gainean. Batzuek aurreratuago, beste batzuek utziago, baina askok abiatu nahiko lukete. Eskualde horretatik kanpo, Lea Artibairi dagokionez, Markina-Xemeinen lanean hasi dira jada.
Udalak 9.000 metro koadroko lur eremua eskuratu du. Hala ere, prozesu luzea daukate oraindik aurretik, Karmelo Jaio Ingurumen zinegotziak aurreratu duenez: "Helburu nagusia da 2013ko udaberrian martxan hastea. Aurten jakingo dugu zenbateko eskaera dagoen". Lurrak egokitu egin behar dituzte, horretarako plangintza bat eratu... Datorren udaberrirako hasterik ez badute prozesua beste urtebete atzeratuko litzatekeela azaldu du zinegotziak. Izan ere, urteko zikloa galduko lukete.
Iurretan bezala, han ere 70 metro koadroko lursailetan banatu nahi dute eremu osoa. "80 lagun ingururentzako lursailak aterako zaizkigu, beraz", azaldu du Jaiok. Eta ortuak bost urterako alokatzea aurreikusi dute.
Banaketa zelan egin ere pentsatuta daukate: lursailen erdia langabeentzat izango da, eta %25 erretiratuentzat. Gainerako %25a herritarren esku utziko dute, Markina-Xemeinen bizi eta bertan erroldatuta daudenentzat, hain zuzen ere.
Proiektu horren barruan "ardatz nagusienetako bat da landatutakoa ezin dela merkaturatu", esan du, bestalde, Jaiok. "Hemendik ateratzen diren produktuak norberaren kontsumorako izango dira. Jarraipen serio bat egingo diogu arlo horri, oso garrantzitsua deritzogulako. Ez dugu nahi konpetentziarik sortzerik bertoko baserritarrekin", esan du.
Landaketari dagokionez ere, bete beharreko baldintza batzuk ezarriko dituzte. Hain zuzen, nekazaritza ekologikoa landu beharko dute. "Hemen sekula ortu bat ikusi ez duenik badagoela kontuan hartuta, nahitaezkoa izango da guztiek ikastaro batean parte hartzea", azaldu du.
Iurretan zein Markina-Xemeinen proiektuan buru-belarri ari diren arduradunek argi daukate era horretako proiektuei ekin beharko lieketela herri guztietako udalek. Bizkaian ortu horien kultura handirik ez dagoela adierazi du Retolazak. "Industria izan da gure diru sarrera nagusia. Baserriak ahaztu egin ditugu. Orain, berriz ere ekin diogu era horretako espazioak sortzeari, beharbada, gaur egungo egoera ekonomikoaren ondorioz", ondorioztatu du.
Aisialdirako ortuak, baita sektore pribatuan ere
Ortu bat jarri nahi duenak horretarako lursailik ez badauka, oso zaila da proiektu hori martxan jartzea. Horretaz jabetuta, Ricardo Villarrek Huertas Ludicas (aisialdirako ortuak) enpresa jarri zuen martxan. Gorlizen, Sopelan eta Erandion 100.000 metr...