Bigarren Gerra Karlista amaitu ondoren, Hego Euskal Herria berezko erakunderik gabe geratu zen, eta krisi sasoi latza sufritu zuen. Gainera, Bilboko itsasadarraren ezkerraldean meategiak ustiatzen hastearekin bat, Espainiatik beharginen immigrazioa hasi zen. "Karlistaden ostean pizkundea barik kontrakoa egon zen. Herria lur jota geratu zen: foruak galdu ditugu, eta hizkuntza ere badoakigu. Momentu horretan sortu zen Bizkaiaren burujabetzaren aldarrikapena, gerora beste herrialdeetara zabalduko zena". Kultur mugimendua aldarrikapen politiko horiei lotuta sortu zela dio Ander Manterolak. Alegia, hori izan zen Euskal Pizkundearen jaiotza eragin zuen testuingurua. Labayru ikastegiko zuzendari izandakoa da. "Lehenengotan, mugimendu politikoa oso txikia zen. 1916 eta 1918 artean hartu zuen indarra", dio.
Loraldi hark herrialde historikoan izan zuen eragina, eta bilakaera aztertu du Labayruk, Euskal Pizkundea Bizkaian izeneko dokumentalean. Testuinguru politikoari begirik kendu barik, kulturan izandako sormen aberatsari erreparatu diote. "Ahaztuta ez bada, erdi lausoan dagoen hori guztia berreskuratzea da asmoa. Bultzatzaile handienetakoa Jose Ariztimuño Aitzol izan zen, haren Euskaltzaleak Bazkuna eta haren inguruan sortutako mugimendu literarioa. Bizkaian ere, bere apalean, mende hasieran Azkuek eta Kirikiñok ereindako haziari esker, berpizte horrek landare berriak eman zituen. Lauaxeta izan zen gure izarretariko bat", azaldu du Adolfo Arejita euskaltzain eta Labayruko egungo zuzendariak.
Aitzolek poetak zituen herriaren kontzientzia piztearen arduraduntzat, poesia zuelako kulturaren oinarrian jarria. Estepan Urkiaga Lauaxeta bizkaitarra, bada, horren adibiderik argienetakoa izan zen. Idazle ez ezik, kazetari eta politikari ere ibili zen. Ezin dira haren alderdi literarioa eta politikoa bereizi.
Andreen artean Errose Buztintza Mañariko eta Sorne Unzueta Urtasus izan ziren aipagarrienetakoak. Mañarikok Euzkadi egunkarian idazten zuen: herriko kontakizunak, tradizio kontuak eta berriak. Urtasus, berriz, irakaslea zen auzo eskoletan. Labayru ikastegiko Igone Etxebarriak dio, prosa ere idatzi zuen arren, bereziki poesian aritu zela. "Bere literaturara eraman zuen irakasle eta abertzale izaera. Bere idatzietan asko agertzen da ekintzaile izaera. Alde batetik, emakumeak balioen transmisoreak direla dio, baina, bestetik, orduko andreei gizartera irten eta ekintzaile izateko dei egiten die. Bi era horietako mezuak agertzen dira bere idatzietan". Estilo aldetik bere denborako beste idazleen ezaugarriak dituela nabarmendu du Etxebarriak: bai hizkuntza literario aldetik irudiak sortzeko moduan, bai hizkuntza aldetik Sabino Aranaren jarraitzaile finenetakoa izanik.
Euskal Pizkundea mugimendu globala izan zen, bizitzako arlo guztiak hartzen zituena, hilda edo lo dagoen herri baten piztuera. Politikan, literaturan, arkitekturan, musikan... Denean izan zuen eragina. Kultura arloan aldizkariak han eta hemen sortu ziren, edozein gairi buruzkoak: nekazaritza, pilota, fedea... "Hemen Bizkaitarra sortu zen lehenengo. Gipuzkoarra ere bai, baina bizitza laburragoa izan zuen. Arabarrak ere laburragoa. Napartarra ere izan zen. Gero, horiek batu eta Euzkadi sortu zen, abertzaletasunaren egunkaria", gogoratu du Manterolak. Ideologia bakoitzak berea zuen. Abadeek, kasurako, Yaungoiko-zale argitaratzeari ekin zioten. "Seminario nagusia Gasteizen zegoen. Han sortu zen beste mugimendu bat, Jose Migel Barandiaranen inguruan. Manuel Lekuonak euskarari eman zion, Barandiaranek etnografiari. Gutxi ziren, baina taldetxoa sortu zuten. Kardaberaz Bazkuna, adibidez, literaturan".
Kulturak, bada, sekulako susperraldia izan zuen. Herri gehienetan antzerki taldeak sortu ziren, eta antzezpen ugari egiten ziren. Hala ere, mugarria Euskal Ikaskuntzen Lehen Kongresuak ezarri zuen. 1918an egin zen, Oñatin. Oso garrantzitsua izan zela dio Etxebarriak. "Hortik sortu zen Eusko Ikaskuntza, eta haren haritik, hizkuntza alorrean Euskaltzaindia". Euskal unibertsitate publikoarekin amesten zuten, euskal kultura indartzeko eta gazteek kanpora joan behar ez izateko. Abertzaleak Bizkaiko Diputaziora iritsi zirenean auzo eskolen sarea sortu zuten, umeak alfabetatu eta euskalduntzeko. Irakasleak euskaraz irakasteko trebatu behar izan zituzten, eta euskarazko liburuak eta materialak sortu.
Arkitekturara ere iritsi zen eragin hori. Estilo eklektikoko eraikinak ordukoak dira. Bilboko Kale Nagusiko Smith arkitektoaren Indatzu Goikoa, Indatzu Bekoa eta Indatzu Erdikoa dira horren adibide. Atzerrian sasoi hartan egiten zirenen antzekoak dira, euskalduntasunera egokituta. Hau da, beste herrialdeetako joerak ondo ezagutzen zituzten. "Frantzian, Alemanian, Ingalaterran zeuden mugimenduekin harremanak zituzten. Ez zituzten gauzak euskaraz egin nahi bakarrik. Euskaraz eta eder sortu nahi zuten, modernoak ziren", ohartarazi du Manterolak.