Peru Azpillaga Diez

Pentsiodunen mugimenduak zeresan handia eman zuen joan den urtean. Haserreak pazientzia gainditu, eta kaleak hartu zituzten urtarrilaren 15ean. Inor gutxik espero zezakeen astelehen hartan jazotakoak bide emango ziela pentsio duin batzuen alde Euskal Herrian inoiz izandako mobilizazio jendetsuenei.

Nerea Bedialauneta Alkorta

Abade frantziskotarra izan zen Juan Mari Zulaika Aizpurua (Zarautz, 1942) Bilboko bizilaguna. Diktadura garaian Francoren zapalkuntzaren aurka aritu zen, beste hainbat abade gazterekin batera. Garai nahasi haietatik mende erdia igaro dela, gertatutakoa ezagutarazteko lanean ari dira orduko apaizak.

1968an, asko indartu zen diktaduraren aurkako erresistentzia. Euskal Herriko apaizgo gaztea ere oso inplikatua zegoen diktaduraren aurkako borrokan, eta hainbat ekintza egin zituen.

Ekintza asko norbanakoenak izan ziren; Gogortasuna taldea osatu gabe zegoen oraindik. 1961ean, 300 bat abadek agiri nahikoa ezaguna idatzi zuten diktadura salatzeko. Handik urte batzuetara, beste hainbat ekintza esanguratsu ere egin zituzten.

Zein, esaterako?

Manifestazio handi bat egin zuten abadeek Bilbon, sotana beltzak soinean, Bandasko grebalarien alde. Gero, bakarka ere hainbeste gauza egin zituzten. Alberto Gabikak, esaterako, meza ematen ari zela sermoi batean salatu zuen Enbeita aita Urretxindorra eta beste hainbeste gazte torturatu zituztela.

Ekintza horiek inolako ondoriorik ekarri al zuten?

Hori salatzeagatik, Alberto Gabika zigortu egin zuten, eta Dueñasko monasteriora bidali zuten. Sasoi hartan isun asko ipintzen zituzten, eta isunengatik kartzela zigorrak ezartzen zituzten. 1968ko Donostiako Aberri Eguna oso esanguratsua izan zen. Ehun lagunetik gora atxilotu zituzten; ni ere horien artean nengoen. Urte hartan, egia esan, ekintzak askotarikoak izan ziren. 1968ko Maiatzaren Lehenaren baitako manifestazioetan ere zenbait abade atxilotu zituzten. Gerora, horiek guztiak zigortu egin zituzten espetxeratuta.

Protestei dagokienez, berezia izan zen 1968a.

Berezia izan zen alderdi guztietatik. Gizartea bera ere oso mugitua zegoen. Txabi Etxebarrieta ETAko militantearen hilketa ere urte berean izan zen, eta ez zen elizarik gelditu Etxebarrietaren alde mezarik eman gabe. Mezekin batera, manifestazioak ere egin ziren. Felipe Eizagirre eta ni abade frantziskano langileak ginen Eibarren, eta, Etxebarrietaren aldeko mezatara gindoazela, ez genuen ailegatzeko aukerarik eduki.

Zergatik?

Sekretak gure atzetik zetozen. Heldu, eta atari batean sartu gintuzten, eta pistola batekin biok jo gintuzten buruan; odola dariola utzi gintuzten. Kolpatu ondoren, etxera joateko agindu ziguten, eta zin egin ziguten egurra emango zigutela mezatan edo manifestazioan ikusten bagintuzten. Gero, arrebaren etxean afaltzen ari ginela, Guardia Zibila etorri zen gure bila, derrigorrean kuarteletik pasatu behar genuela esanaz. Guk ez genuen joan nahi, baina inoren etxean geunden, eta, ez genuenez guardia zibilen aurka oldartu nahi, eurekin eraman gintuzten. Behin kuartelean, eta inolako azalpenik eman gabe, ostiaka hasi ziren gure aurka. Gau osoa jo eta jo eduki gintuzten: oso haserre zeuden.

Zergatik zeuden haserre?

Geroago jakin nuenaren arabera, Eibarren egun horretan Guardia Zibilari buruz egundokoak esaten zituen panfleto bat banatu zuten, eta, nire ustez, horrexegatik zeuden haserre. Gau hori pasatu ondoren, Martuteneko kartzelara bidali gintuzten zuzenean. Konkordatua zegoen garai hartan, eta, konkordatuak ez zuenez onartzen abade bat ohiko kartzeletara bidaltzea, kartzelako erizaindegian eduki gintuzten. Erizaindegian denbora luzez ezin gintuztenez eduki, aske utzi gintuzten. Handik hilabetera —1968ko uztailean—, berriz Martutenen espetxeratu ninduten, Zamorako kartzela konkordatu estreinatu berrira bidaltzeko asmoarekin.

Zer dela eta?

Komentuetan gurekin denokin ez zekiten zer egin, eta Zamorako kartzela konkordatua eraiki behar izan zuten abadeentzat, Zamorako kartzela penaleko angulu txiki batean. Hilabete gutxian hamahiru bat abade egon ginen bertan espetxeratuta.

Zamorakoa munduko kartzela konkordatu bakarra izan zen.

Ez dugu beste kasurik ezagutzen. Gu bestelako presoengandik aparte edukitzea nahi zuten, egoera hura pribilegio bat izango balitz modura. Baina gure kartzela besteena baino txarragoa zen, hainbat gauzatan. Gure nahia, egia esan, gu ohiko kartzela batera eramatea zen, beste preso politiko guztiekin batera. Konkordatuaren aitzakiagaz, moralki zigortuta eduki gintuzten. Kartzela denak dira pertsonak suntsitzeko, desegiteko eta izorratzeko sistema, baita gu geunden kartzela konkordatua ere. Sekulako gorrotoa genion kartzela konkordatuari, eta gutariko batek abadetzari bertan kartzelan geundela uztea erabaki zuen, handik atera eta beste kartzela batera eraman zezaten. Abadetza utzi zuenez, ezin zen beste abadeekin kartzela berean egon. Egia esan, oso egoera kaskarrean geunden, eta horrek abadetza uzteko erabakia hartzera bultzatu zuen. Konkordatua oraindik existitzen da, eta agintzen du; estatuaren zutabeetako bat da. Ezin da pentsatu konkordatua Zamoran gelditu zenik.

Zuri dagokizunez, epaiketa militarra ere izan zenuen.

Manifestaziora joateko nahiagatik epaiketa militarra izan genuen militarren Loiolako kuartelean, handik urte batzuetara. Hiru urteko kartzela zigorra eskatzen zuten gure aurka, baina, azkenean, zortzi hilabeteko zigorra ezarri ziguten. Zamoran hirugarren aldiz arrazoi horregatik espetxeratu ninduten, 1970ean. Lehenagotik beste bitan joan behar izan nuen, isunengatik.

Eta aurrekoetan zenbat denbora egon zinen?

Lehenengo aldian hilabete eta egun batzuk gehiago. 1969an, bigarren aldiz espetxeratu ninduten beste isun bategatik, eta beste hilabete egin nuen.

Kartzelatik irten zinenean, abade izaten jarraitu zenuen?

Lehen aldiz kartzelan egon nintzenean, oraindik kristaua nintzen. Baina, eliza diktadurarekin bat eginda zegoela ikusita, eta diktaduraren aurka joanda kartzelatik pasatu ginela ikusita gainera, ez nuen denbora askorik behar izan burutik eliza eta kontu horiek guztiak kentzeko.

Zergatik?

Elizaren aurkako jarrera berehala hartu nuen. Garai hartan abade lanak egiten jarraitu nuen, baina estamentu ofizialetik kanpo. Ondarroan, esaterako, hainbat bikote ezkondu nituen eukaristia eta guzti, Elizari baimenik eskatu gabe. Aurrerago, baina, Eliza ofiziala salatu eta kanporatu egin nahi izan nuen. Bien bitartean, abadetzan jarraitu nuen beste urte batzuez. Bilbon, esaterako, beste bi frantziskanorekin batera anaidi bat sortu genuen Rekalde Berrin, Eibarren egin genuen modura. Izan ere, Eibarren lehen aldiz atxilotu ondoren, hara ez bueltatzeko agindu ziguten. Horiekin batera, bi bat urte egin nituen. Hainbat meza ematen genituen, askotan etxeetan. Baina, gero, abade izateari utzi nion, ez nengoelako batere ados hainbat gauzarekin. Eliza ofizialaren hierarkia hasieratik Francorekin nola portatu zen ikusita, izan ere, eliza estatuaren eta diktaduraren morroia zen, eta gureganako izan zuen jokabidea ikusita, eta bizi genuen egoera baimentzearren, alde egitea erabaki nuen; hortxe amaitu zen nire abade ibilbidea, 1970 inguruan.

Prozesua luzea izan zen?

Elizarekiko agurra nahikoa luzea izan zen. Kontzienteki egin beharra izan nuen, neure buruari arrazoiak emanaz. Prozesu luzea izan zen, egia esan; abadetza ezin da egun batetik bestera utzi, hori ez da ahuntzaren gauerdiko eztula. Erabaki hori hartzeko, hainbat liburu irakurri eta gaiari buruz asko sakondu ondoren, elizaren gaineko sinesmena galdu nuen. Eliza gezurrezko estamentu bat zela ikusi nuen, beti boterearen alde egiten zuena.

Garai hartan gehiagok laga al zuten abadetza?

Nire kasua ez zen bakarra izan. Zamorako kartzela konkordatuan egon ginen gehienok laga egin genuen abadetza; hamarretik zortzik edo bederatzik abadetza utzi zutela esango nuke.

Lehen aldiz atxilotu eta torturatu zintuztetenean, Elizari egoeraren berri eman zenioten. Zer erantzun jaso zenuten?

Gerritik behera ubelduraz beteta agertzen ginen argazkiak bidali genizkion Jacinto Araia gotzainari, baina argazki horiek galdu egin zituela esan zigun. Ez da kasu bakarra; hori beste hainbat gotzainekin ere gertatu zen, eta orain hori guztia aireratu nahian gabiltza, herria jakitun izan dadin.

Zer ari zarete egiten?

Besteak beste, Argentinako kereilan parte hartu dugu Zamoran egondako hemezortzi abadek. Gerora, Zamorako kartzela konkordatuan egon ez ziren baina torturatuak izan ziren beste biren testigantzak ere jaso ditugu.

Torturatuak izan ziren apaiz gehiago egon daitezkeela uste duzue?

Bai, dudarik gabe. Abadeak ere torturatuak liburuan agertzen diren hogei torturatuez gain, nire ustez beste dozena bi eta gehiago egon litezke.

Eta zergatik ez dute salaketa kolektiboan parte hartu?

Batzuk hilik daude, eta besteak adinez oso nagusiak dira. Ezagutzen ditudan beste bi kasutan, eta atzetik ibili ostean, ez dute parte hartu nahi izan.

Kereilari dagokionez, zelan dago egoera?

Oraingoz, Espainiako Estatuak erabat blokeatuta dauka. Bost urte daramatzagu kontu horrekin, eta ez dute Maria Serviniren eskaerarik onartu.

Eta hori zergatik izan litekeela uste duzu?

1977ko Amnistiaren Legeaz baliatuta, gaia itxi nahi dute guztiz. Denbora asko pasatu dela argudiatzen dute, eta delituak preskribatuta daudela diote. Baina, egia esan, giza eskubideen urraketa bat dagoenean, ez du sekula preskribatzen; doktrina unibertsalak hala dio, behintzat.

Argentinako kereilari bizkarra eman diote Espainian. Noiz arte jarraituko duzue borrokan?

Guk ez dugu itxaropenik galtzen. Estatua beldur da sistema dena jausiko delako; hor dago arazoa.

Garai haietako torturak eta arrazoirik gabe ezarritako kartzela zigorrak aipatzea askori ez zaio interesatzen.

Nik ez dakit zergatik isilarazi nahi duten kartzelen kapitulu hau. Torturak eta kartzela biak elkarrekin joaten dira. Kartzelak askatasuna kentzen dizu erabat.

Eusko Jaurlaritza, bestalde, torturak ikertzen hasi da. Zu zeu, esaterako, biktima modura aitortu zaituzte.

Euskal gobernuaren eskariz, hainbat torturatu elkarrizketatu dituzte, 4.000 lagunetik gora. Batzuen kasuan, gainera, torturatuak izan zirela onartu diete, euskal gobernuak emandako agiri batean. Eusko Jaurlaritzak aurrepauso handia eman du torturak onartzeko, baina oraindik ez ditu kartzela zigorrak aitortu. Francoren biktimak ez dira bakarrik hildakoak eta torturatuak! Tribunal frankista haiek ez ziren batere justuak izan; diktaduraren tribunalak ziren. Tribunal horiek guztiak eta sententziak ezabatzea eskatu behar litzateke. Kartzelan egondakoak ere biktima izan ginen, eta, bidegabekeriaz eramaten bazaituzte, oraindik ere gehiago. Bestalde, ikerketaren abiapuntua 60ko hamarkadan ipini dute, baina aurreko hamarkadak ere, 1936ko gerra eta ondorengo urteak esaterako, gogorrak izan ziren, eta horiek ere aztertu egin beharko lirateke, nire ustez.

Ane Maruri Aransolo
Eskualdeko garapen sozioekonomikoa "behar-beharrezkoa" dela dio Ainhoa Iturbek (Gernika-Lumo, 1971), Bizisare elkarteko presidenteak. Tokiko garapenerako prozesuak gizarte, ekonomia eta ingurumen ikuspegitik sustatu eta erraztu gura...

Peru Azpillaga Diez
Formakuntza eskola berri bat irekiko du Bizkaiko Mendizale Federazioak Arratiako Ubide herrian. Hutsik zegoen aterpe bat baliatuz, klubak indartzeko eta jakintza teknikoak irakasteko erabili nahi dute eskola. Pozik mintzatu da Victor Vivar (Malaga, Espainia, 1951) Bizkaiko Mendizale Federazioko presidentea eskolaren inguruan, eta, toki txikia bada ere, ziur da kokalekuari eta inguruko baliabideei esker etekin handia aterako diotela.

Aitziber Laskibar Lizarribar

Martxoan Tretatxu bandoleroari buruzko liburu bat kaleratu ondoren, ezkutuan egon diren Bilboko historiako pasarteekin osatu du liburu berria Hektor Ortegak (Bilbo, 1966): Gomutan, Bilboko historiaren atal ezezagunak. Ezustean sortu dela dio; Bilbo Hiria irratian kontatu dituenak liburuan biltzeko proposatu ziotela, eta horrela ondu duela lana. Ane Pikazaren ilustrazioek aberastu eta Bilbo Artek apaindu duen liburua "oso polita" geratu dela eta, gustura dago emaitzarekin.

Natalia Salazar Orbe

Nagore Gonzalez aktoreak (Bilbo, 1987) ibilbide oparoa egin du agertokietan. En espera antzezlana antzeztuko du Badulaken, bihar eta abenduaren 1ean. Etzi, berriz, Mari eta gaileta fabrika umeentzako antzezlana estreinatuko du Pabiloi 6 espazioan. Beste hainbat proiektu ere badarabiltza esku artean.

Nerea Bedialauneta Alkorta

Futbozale amorratua da Erik Osa Rodriguez (Ondarroa, 1985). Lea-Artibai, Mutriku eta Debako futbol taldeen lana herritarrei hurbiltzeko asmoagaz, Leartigol.com sortu zuen 2012ko azaroan.

Uxue Gutierrez Lorenzo
Aste gutxiren buruan asko aldatu da Ortuellako Tecuni enpresako langileen egoera. 2002an hasi zen Asier Novo (Abanto-Zierbena, 1974) instalazio elektrikoen matxurak konpontzen dituen enpresan lanean, Iberdrola saileko langile gisa.

Peru Azpillaga

2016an Barañainen (Nafarroa) antolatutako Gazte Eraiki topaketetan landatutako hazitik ernaldu dira Bizkaiko gazte euskaltzaleen topaketak. Azaroaren 10ean izango dira, Portugaleteko Merkatuan, Topa Gaitezen izenpean. Bertan, "gazte mugimenduak euskararen gaia ulertzeko eta onartzeko daukan gabeziatik abiatuta", euskarari duen indarra aitortu eta zentralitatea ematen saiatuko dira, gazteen ikuspegitik euskararen inguruko hausnarketa sustatuz. Barañaingo topaketa haietan egon zen Mikel Aiartzaguena (Bilbo, 1997), eta, geroztik, bertan ezagututako kideekin batera, buru-belarri ibili da euskararen gaia lantzen gazte mugimenduaren barruan.

Nerea Bedialauneta Alkorta

Kirmen Uribe Urbieta idazlea (Ondarroa, 1970) laugarren fikziozko nobela idazten ari da New Yorken, Cullman liburutegi publikoaren sormen bekari esker. Bederatzi hilabeteko egonaldia egingo du The Book She Writes nobela proiektua garatzen eta idazten.

Denbora gutxi daramazu New Yorken. Lanari dagokionez, ezer aurreratuz edo ikertuz joateko astia izan duzu?

Bai, segituan hasi nintzen lanean, astirik galdu gabe. New Yorken aurkitu duguna da oso gizarte sumindua Brett Kavanaugh epailearen kontu horrekin; nola izendatu duten Goreneko epaile, emakume batek eraso sexistak salatu eta gero. Gizartea hemen oso sentsibilizatuta dago berdintasunaren gaiarekin, oso. Kaletik nabari da.

Cullman liburutegiko literatur ondarea oso handia da. Nobela idazteko orduan material asko bilatzeko aukera izan duzu?

Jakina! Beste hiru-lau nobela idazteko adina. Liburutegia jakintzaren tenplu handi bat da, hiru milioi liburu daude. Liburutegia berritzeko egon ziren, liburuak atera, eta halako liburutegi birtual bat egiteko asmoz. Baina jendea kexatu egin zen, eta atzera egin dute. Badakizu non dauden liburuak gordeta?

Non, ba?

Liburutegi atzeko parkearen azpian. Hor daude gordailuak. Parkean loreak hazten dira liburuen gainean.

Edith Wynnerren funtsezko dokumentuen azterketa proposatu zenuen eleberria abian jartzeko. Ezer interesgarririk aurkitu duzu?

Bai, haren ondarea itzela da. Milatik gora kutxa. Kontua da liburutegiko langilea zela Wynner, ikaragarrizko lana egin zuen Rosika Schwimmer eta Lola Maverick Lloyd sufragisten ondarea jasotzen eta zaintzen. Saiatu zen bere kideekin batera emakumeen entziklopedia bat eta emakumeen artxibategi erraldoi bat sortzen.

Rosika Schwimmerri buruzko biografia idazteko asmoa zuen Edith Wynnerrek. Horri jarraipena eman nahiko zenioke?

Ez. Baina oso literarioa iruditzen zait Edithena. Nola egon zen liburu bat idazten berrogeita hamar urtez, eta ez zuen sekula bukatu. Bere bizitzako lana zen. Berak bizi izan ez zuen bizitza ikusten zuen Rosika Schwimmerren bizitzan. Edith Wynnerrekin halako lotura berezia sortu zait, agirietako batean aurkitu dut New Yorkeko Mendebaldeko 79. kalean bizi zela. Gu bizi garen kale bera da! Etxeko leihotik ikus dezaket bera bizi izan zen etxea. Baina nik ez dut biografia bat egin nahi. Hau dena aitzakia da fikzioa idazteko.

Schwimmerrek pertsonaia interesgarria dirudi. Zerk egiten du berezi?

Ihes egin zuen Hungariatik, hala komunistek nola naziek hil nahi zutelako. Judua, feminista eta bakezalea zen. Alde bateko eta bestekoentzat, pertsonaia deserosoa. Albert Einsteinen laguna, Bakearen Nobel sarirako hautagai izan zen, baina hil egin zen hura jaso aurretik. Eta gero erabateko ahanzturan sartu zen, baita Estatu Batuetan ere.

Proiektuaren ideia garatuz joan ahala, liburua aldatuz joan da, ala proiektuari zehatz jarraitu diozu?

Liburuak beti aldatzen dira idazten zoazen heinean. Bestela, malo.

The Book She Writes izena zuen proiektuak. Izenburu horregaz, dudarik gabe, emakumea izango da liburuaren ardatza, ezta?

Ardatza gizonezkoen eta emakumezkoen arteko harremana da. Gizonok gogoeta egin behar dugu zer dagokigun guri egitea garai berri hauetan. Nolakoak izan garen orain arte eta nolakoak nahi dugun izan. Eta iruditzen zait gaizki ari garela, mutilak soilik kirolera bideratzen ditugula, baloi batekin jaioko balira bezala, eta ez liburu batekin, adibidez. Ez, mutilak hezi egin behar dira berdintasunean eta izaera kritiko batekin.

Eta nobela berriak Euskal Herriagaz loturarik izango al du?

Beti.

Udan bueltatutako zara. Liburua amaitzeko derrigorrik ez baduzu ere, lana ordurako prest izatea aurreikusten duzu?

Nahiko nuke udazkenerako bukatu, baina nobelak entzun txarrekoak izaten dira.

Ozeanoaz bestaldeko esperientzia zelakoa ari da izaten? Familia ere zurekin joan da, ezta?

Beti dago horko jendearen hutsunea. Baina, bestela, pozik daude lagun berriak egiten eta ingelesa ikasten. Eta gizarte berri batera egokitzen. Umeen gurasoak denak dira mistoak. Latinoa eta kaukasoarra, asiarra eta afrikarra, sexu berekoak, guraso bakarrak…

Ospe handiko idazleek lortu izan dute beka, eta zeu zara lehen euskal idazlea. Horrek presioa sortzen al dizu?

Ez, presiorik ez. Ardura, bai, ahalik eta libururik onena idaztearena. Baina oso libre nabil liburu hau idazten; beharbada, ez dut sentsazio hau izan Bilbao-New York-Bilbao idatzi nuenetik. Hura ere oso libre idatzitako liburua da.

New Yorkekin duzun erlazioa aspaldikoa da. Zer ematen dizu New Yorkek, beharbada Euskal Herriak ematen ez dizuna?

Distantzia ematen dit, bakardadea, arnasa. Euskal Herriko giroa askotan itogarria egiten zait. Kontuak eskatzen jende asko etortzen da. Hemen, aske sentitzen naiz. Stefan Zweigek esan zuen pertsonak benetan libre izateko behar duela atera bere herritik. Zorionez, ni ez naiz atera bakarrik. Nire kuttunak, familia eta euskara, horiek nirekin etorri dira.

Maiatzera bitarteko iraupena du bekak. Egonaldia orduan amaituko duzu, ala bertan zaudela aprobetxatuta beste zer edo zertan ariko zara?

Idatzi, idatzi eta idatzi. Eta, gero, ari dira eskatzen hemengo unibertsitateak hitzaldiak emateko. Tarteka egingo dut hori. Azaroan, Iparraldera eta Frantziara joango naiz astebetez Elkarrekin esnatzeko ordua nobelaren frantsesezko edizioa aurkeztera. Lan bikaina egin du Edurne Alegria itzultzaileak, eta, horri esker, liburua harrera polita ari da izaten. Mila esker, Edurne!