Kontseiluak 2010ean egindako neurketaren arabera, Portugaleteko Udalaren hizkuntza politikaren nota 1,7 zen. Barakaldok 1,76 lortu zuen, Sestaok 3,3, eta Santurtzik 3,4. Lau udalen jarduna "eskasa" da Kontseiluarentzat.

2005-2006ko ikasturtean, Ezkerraldean 703 ikaslek egin zuen Batxilergoa euskaraz: kopuru osoaren %27,76k. A ereduan, berriz, 1.829 matrikula izan ziren (%72,23). B ereduan ez zegoen ikaslerik.

Historian, euskarak egoera zaila pasatu behar izan du Ezkerraldean. Berez, galtzeko zorian zegoen eskualdean, eta XIX. mende bukaeratik Bilboko industriaren altzoan bizimodua ateratzera Iberiar penintsulako herrietatik etorritako langileek ez zuten eu...

Patxi Lopezek 2010eko apirilean elkarrizketa batean esan zuenez, "Ezkerraldean ez da inoiz euskaraz egin". Jose Antonio Uriarte apaiz bizkaitarra Luis Luziano Bonaparteren laguntzailea izan zen, enperadorearen ilobak euskararen inguruan egindako ikerketetan. Uriartek ondorioztatu zuenez, Barakaldon euskara ez zegoen erabat galduta XIX. mendearen bigarren zatian: "Errekatxon eta Retuerton gaztelaniaz hitz egiten da, baina Beurkon, Burtzeñan, Irauregin eta Landaburun gehiengoa euskalduna da, eta oso gazteak diren batzuek soilik ez dakite euskaraz". Errealitate euskalduna islatu zuen: "Done Bikendin gehiengoak gaztelaniaz egiten du, baina euskaraz egiten duen jende asko badago".

2001. urtean, Barakaldon eta Sestaon eguneroko bizimoduan biztanleen %0,3k egiten zuen euskaraz gehienbat. Portugaleten eta Santurtzin, kopurua %0,5 zen garai berean.

Elebidunen kopurua etengabe handitu da Ezkerraldean hezkuntza sisteman euskara irakasten denetik. Euskaldun oso eta elebidun hartzaile gehiago daude lau udalerrietan, B eta D ereduetako matrikulazioak gehitu diren antzeko neurrian.

Barakaldon, 1981ean zegoen euskaldun bakoitzeko sei zeuden 2001ean. Bizkaiko hiri populatuenetatik bigarrena da, eta, hala, 1981ean biztanleen %1,38 euskalduna zen, eta 2001ean, berriz, barakaldarren %9,6 gai ziren euskaraz egiteko, ulertzeko eta idazteko. Elebidun hartzaileen kopurua ia hirukoiztu egin zen hogei urteko tartean, biztanleen %20,4 osatu arte. Beste hiru udalerrietan ere, antzeko joera izan du hizkuntza gaitasunak: bost bider handitu da euskaldun osoen kopurua, eta populazio osoaren ehuneko bertsua osatzen zuten 2001ean; zehazki,%10,8 Sestaon, %11,8 Santurtzin, eta %12,4 Portugaleten. Elebidun hartzaileak ere biztanleen %20 inguru dira beste hiru herrietan.

Azken hamarkadako datuei so eginda, matrikulazioek ere antzeko joera izan dute lau udalerrietan: A ereduak behera egin duen neurrian handitu da B eta D ereduetako ikasleen kopurua. 2001ean, lau herrietan nagusitzen zen gehienbat gaztelaniazko eredua, eta 2009rako egoerak ageriko bilakaera izan du. Azken urte horretan, A ereduak izan zuen matrikula gehien Santurtzin, aurreko urteetan bezala —ikasleen %45,6—; B eredua nagusi zen Barakaldon —matrikula guztien %44,5—; eta D ereduak biltzen zuen ikasle gehien Sestaon (%43,3) eta Portugaleten (%51,3). Dena den, egun Batxilergoan eta Lanbide Heziketetan gaztelaniazko eredua nagusitzen da.

Erabilera urria

Hizkuntzaren kale erabilera oso urria da oraindik ere Ezkerraldean. 2001ean, Barakaldon 281 pertsonak baino ez zuten gehienbat euskaraz egiten, 106k Sestaon, 277k Portugaleten, eta 252k Santurtzin. Bi hizkuntzak erabiltzen dituztenen kopuruak handiagoak diren arren, hobetzeko tarte handia dago oraindik.

Lea-Artibaiko Bilduko eta hautagaitza independenteetako zenbait hautetsi batu egin dira, "argi uzteko" eskualdean egitea aurreikusten den "proiektu txikitzaileen" aurka daudela. Izan ere, Mendexako udalerrian dagoen Karraspio hondartzan aparkalekuak, ...

Bihar egingo dute Gernika-Lumoko marijesiek eguneko erronda, diru eske egiten dutena. Aurten bildutakoa Boliviara bidaliko da. Tiraque herrian Tata Esteban fundazioak daukan lankidetza proiektua laguntzea da helburua, bertan haurtzaindegi bat egin nah...

Neguko hotzaren beldurrik gabe, eztarria bero-bero. Hala ibiltzen dira abenduak edo marijesiak abesten Bizkaiko hainbat herritan, Gabon aurreko egunotan. Busturialdeko hainbat herritan —Gernika-Lumon, Muxikan, Gautegiz Arteagan, Ean eta Ibarrangelun—, Lekeition, Iurretan eta Arratia inguruan eusten diote ohitura horri.

"Gabonen prestaketa ekintza moduan sortuko ziren, seguruenik", dio Denis Azkaratek; Gernikako abeslarien gidaria da, eta kantuan ibiltzen diren bakarlarietako bat. Hain zuzen ere, abendua latinezko adventus berbatik dator. Alegia, Eguberri aurreko lau igandeetan Eliza katolikoak Gabonak prestatzeko erabiltzen duen sasoiaren izenetik.

Letrak berak dioen modura, bederatzi gauez irteten dira, Gernikako kaleetan. Izan ere, Elizak ospatzen dituen jai garrantzitsuek bederatziurrena izaten dute aurretik. Fede katolikoak sinesten duen Gabon misterioa kantuz gogoratzen dute egunero. "Testamentu zaharretik hasi eta berriraino, kronologikoki abesten dugu", azaldu du Azkaratek.

Goizaldeko lauretan abiatzen dira, abenduaren 16an hasi eta abenduaren 24a bitarte, egunero. Ordu bi inguruz herriko kaleetan ibili ostean, 06:00 aldera bukatzen dute erronda. Azken egunean, gainera, bigarrenez irteten dira egun argiz, dirua biltzeko. Urtero GKEren bati ematen diote jasotakoa.

Marijesiak Andra Mari elizatik abiatzen dira. Herria asko handitu denez, ibilbideak sortu dituzte azken aldian, eta ez dira egunero auzo guztietatik igarotzen. Eta abesten dituzten letrak ere aldatuz doaz, Gabon eguna gerturatu ahala. Ibilian joaten dira kantuan, geldiune bakarrak elizetan egiten dituztelarik. Atarian jarri eta belauniko abesten dute, horretarako beren-beregi prestatutako kopla bat: "Sakamentu Santu jauna / zelebratu zanian / izena ipini eutsen / Jesus Salbadoria".

Lehen lau egunetan doinu bat erabiltzen dute, eta koplei "Maria, Jose / Jesus, Maria", bukaera gehitzen diete. Hortik datorkie Gernika-Lumoko errondei marijesiak izena. Azken bost egunetan beste doinu bat erabiltzen dute, eta "Jesukristo, adoratzen zaitugu, Jesukristo" esaten dute bukaeran. Orotara, 25 estrofa direla dio Azkaratek. Gauero hamahiru aldiz abesten dute errepertorio osoa. Azken eguneko eske errondan, egun argiz egiten duten horretan, beste estrofa batzuk gehitzen dizkiete aurreko egunetakoei, eta doinu alaiagoarekin aritzen dira kantuan.

Azkaratek marijesiak ezagutzen dituenetik ez dira batere aldatu. "Nik urte askoan izan dut ardura, eta beti izan dut buruan gu ez garela inor aldaketak egiteko. Marijesien protokoloa mantendu behar dugu. Adibidez, eukaristia dagoen elizetan belauniko abestu izan da beti eta horrela egiten jarraitu behar dugu. Edo bakarlari izandako bateren etxepetik igarotzean ere abestea da zuzenena". Gaur egun dena aldatzeko joera dagoela dio, baina ez du uste eurak inor direnik hainbeste mende iraun duen ohitura hori aldatzeko. "Zuzenketak egin ditugu, hori bai. Eta jendeari abesten irakasten diogu. Lehen halakorik ez zen egiten; bakoitzak zekien edo ahal zuen moduan abesten zuen". Tonuak ere igo dituztela dio.

Jesusen jaiotzaren berri ematen duten kopla hauen jatorria ez dago argi. Hala ere, oso aspaldikoa da kontua. "Jose Antonio Arana Martija euskaltzainak Erdi Aroko euskal antzerkiaren hondarrak direla dio. Nik ez dakit hala den edo ez, baina badakigu gutxienez 1.600 inguruan dagoeneko abesten zirela", dio Azkaratek. Jose Javier Abasolo Tiliñok lehen aipamen idatziak ekarri ditu gogora. 1678an Mexikon zeogen Jose Lezamiz abade durangarrak Vida del Apostol Santiago liburua argitaratu zuen, eta lan hartan 1671n Nicolas Zubia abadeak Donostian argitaratutako Doctrina Cristiana en Vascuence liburuan idatzitako koplak aipatzen zituen. Gaur egun Bizkaiko herri hauetara iritsi diren kopla berberak edo antzekoak.

Ezberdintasunak

Tiliñok 50 urtetik gora daramatza Iurretako abenduak kantatzen —hala deitzen diote Durangaldeko herri honetan errondari—. Badu, Gernika-Lumokoaren aldean, beste ezberdintasun bat. Hastapenetan nola egiten zuten ez dakiten arren, gaur egunera arte iritsi den ohitura abenduaren 23an abestekoa da. "Gabon bezperan irteten gara, goizean eta arratsaldean", azaldu du. Eta halaxe egingo dute gaur ere.

Aurrekoei galdetu eta koplak bildu zituzten 1978 inguruan, galtzear zegoen ohiturak biziraun zezan. Baserrik baserri ibiltzen dira, 10:00etan hasita. Orozketa, Santa Apolonia eta Goiuri inguruan ibiltzen dira goizean; iluntzean, berriz, erdigunean. "Soinu txikiarekin ibiltzen gara, batetik bestera". Berrogei lagun inguruko taldea osatzen dute. Eta Oromiñon beste talde bat irteten dela dio Tiliñok.

Ean ere, Gernika-Lumon bezala, bederatzi egunez irteten dira. Baina kasu honetan herriko umeak dira abendu-mutilak abesten dituztenak. Hala deitzen zaie duela gutxira arte mutilek bakarrik abesten zituztelako. Loli Gorroño ibiltzen da, Maite Landarekin batera, antolatzaile lanetan. "Izenak izen, gaur egun neskek ere parte hartzen dute", azaldu digu Gorroñok. Hala, 7 edo 8 urte artetik 12 edo 13 urtera arteko umeak ibiltzen dira kalerik kale Ean.

Orotara, 11 gazte izaten ziren. Binaka jartzen dira umeak, makila eskuetan. Aurrean farola eramaten du hamaikagarrenak, eta azken egunean farola txilinagatik aldatzen dute. Eskolako ume gazteagoak ere joaten dira abendu-mutilen atzetik; hala, eurei egokitzen zaienerako badakizkite kantak zein diren.

Gernika-Lumon edo Gautegiz Arteagan bezala, Ean ere bederatziurrena egiten dute, iluntzean. 15ean hasi eta 24ra bitartean ibiltzen dira umeak kantuan. Azken egun horretan helduak ere irteten dira. Goizean hasi eta herrian hiru buelta ematen dituzte. Gero Bedaroara igotzen dira, eta han baserriz-baserri ibiltzen dira. Eta azkenik Natxituan abesten dituzte azken doinuak. 15a ere egun berezia izaten da umeentzat, arbola eta herria apaintzen duten argiak eurek abesten igaro ahala pizten direlako. Gernika-Lumon bezala, kopla ezberdinak dituzte: lehen egunetakoak, hurrengoetakoak, azken egunekoak eta egunero eliza atarietan sakramentu santuari abesten zaiona.

"Entzule asko izaten ditugu. Jendea zain egoten da, jakin badakitelako noiz eta nondik igaroko garen", dio Azkaratek. Gaurkoa edota biharkoa dira, bada, egun nagusiak abenduak edo marijesiak abesten dituzten herriotan.

Abenduaren 10ean marijesi eta abenduen ohiturari eusten dioten zazpi herritako taldeak elkartu ziren Andra Mari elizan. Batzuek besteen berri izatea da bigarrenez egin den kontzertu horren helburua.