Aitziber Laskibar Lizarribar
Babes bila ihes egiten duten milaka pertsonaren bizipenak. Heriotzatik ihesi, heriotzaren beraren sokan ibiltzera daramatzaten bidaiak. Helmugara iritsi direla uste dutenean helmugarik ez dagoela konturatzeak dakarren honda...
Aitziber Laskibar Lizarribar
Sozialki berdinak, humanoki desberdinak eta erabat libre izango garen mundu baten alde". Liluratu egiten du XX. mende hasierako esaldi horrek Yolanda Jubeto ekonomialari feminista. "Askatasun ikuspegi hori oso gaur egungoa da", dio. "Aniztasun hori garai hartan aldarrikatzea itzela da; guztiok ez dugula berdinak izan behar, eskubide berak izan behar ditugula eta sozialki aukera berdinak, baina, gero, bakoitzak aske izan behar duela, izateko modu desberdinak izan behar ditugula". Miresmenez azaltzen du Rosa Luxemburg iraultzailearen (Polonia, 1870-Berlin, 1919) irakaspena Rosa Luxemburgen Lagunak taldeko kide denak.
"Mugitzen ez denak ez ditu bere kateak sentitzen". Adierazgarria iruditzen zaio sozialismo alemaniarraren teorialari eta marxismoaren lehen lerroko sustatzaile izan zen emakumeak botatako esaldi hori ere.
Luxemburgek ez zuen feministatzat bere burua; ez behintzat sozialismoaren aldeko borrokaren buruan ibili zen hasierako urteetan. Emakumeen eskubideak defendatu soilik egiten zuela esaten zuen. Baina bere lagun feministen eraginez hartu zuen bideak etorkizuneko feministen eredu bihurtu zuen, gaur egungoenganaino iritsita. Eta ez soilik XIX. mende amaieran eta XX. hasieran dozenaka gizonezkoren aurrean, tente eta irmo, hizlari aritzen zelako. Ez bakarrik emakume izanik orduko pentsalari garrantzitsuenetakoa bihurtu, eta Leninekin berarekin aurrez aurre, maila berean, aritzen zelako eztabaidan. Sortzen ari zen sozialismoaren eta ezkerreko pentsamenduaren erdigunean ezarri zuen feminismoaren ikuspegia, kasik oharkabean, eta bide argi bat marraztu zuen. Ondo erakusten dute haren hitzek: "Feminista izanik ezkerrekoa ez denari estrategia falta zaio. Ezkerrekoa izan eta feminista ez denari, sakontasuna falta zaio".
Gerra, indarkeria eta gizonezkoen mundu bortitz horretan jatorriz judua zen emakumeak izan zuen "kemena" apartekoa iruditzen zaie Rosa Luxemburgen Lagunak taldeko kideei. Eredutzat dute borrokalari nekaezina, eta horregatik elkartu ziren taldean. "Omenaldi txiki bat egiteko". Bazekiten ezkerreko mugimendu zabalak Berlinen Luxemburg oroitzeko ekitaldiak egiten dituela, urtero, 1996tik. Haren izaera internazionalista, antiinperialista eta antikapitalista oroituz, Europako hainbat herritan zabalduz joan dela ekimena. Londreskoa da entzutetsuena.
Bilbo Zaharrari begira
"Zergatik ez egin guk ere?". Galdera hori sortu zitzaion Bilbo Zaharreko lagun talde bati solasean ari zela. "Zergatik ez Bilbon? Eta zergatik ez auzoan?", dio Jubetok. "Bilbo Zaharrak historia luzea du; langile klasearen borrokan oso pisu handia izan du". Meategietako eta bestelako langile borroka askok lehen jatorria Bilbo Zaharrean dutela ohartarazi du. Eta, historiaren pasarte gogor bezain emankor haiek ahanzturan erorita daudela sentituta, berpizten saiatzea erabaki zuten. "Pentsatu genuen berreskuratu behar genuela gure historia, baina lotuz gaur egongo egoerarekin, eta, baita ere, etorkizunera begira eratuz joan nahi dugun herriarekin", azaldu du Jubetok; "zeren, gaur egun, badakigu iraultza ez dugula egun batean lortuko, iraultza egunero egiten dela".
Esan eta egin. Luxemburgen bideari heldu, eta haren pentsamendu ildoak etxera ekartzeko ekitaldiak prestatzen hasi ziren. Iraganera begiratu eta egungo egoerari buruzko hausnarketetan sakontzea helburu hartuta, "ezkerreko edo eraldatzaile sentitzen diren guztientzako" erakargarri izango diren saioak urtero antolatzeko lana hartu zuten. Duela hiru urte egin zuten Rosa Luxenburg Konferentzia, lehen aldiz, San Frantzisko auzoan eta Atxuriko Hika Ateneo gunean. Pentsalariaren ekarpen politikoak aztertu, eta garai berean Bilbo Zaharrean gertatzen ari ziren langile borrokak aztertu zituzten. Ondoren, internazionalismoaren ikuspegiari eutsi, egungo nazioarteko joeren errepasoa egin, eta iraultzaren "behetik gorako" izaera aztertu zuten.
Feminismoa hartu zuten mintzagai iaz. XX. mendean pentsaera feministek pentsamendu iraultzaileei eginiko ekarpena aztertu, eta feminismoa bai bizitza pribatuan bai militantzia ereduetan nola txertatzen den eztabaidatu zuten.
Aurten ere feminismoa izango dute jardunaldiek oinarrian, baina, oraingoan, "etxera" begiratu nahi dute antolatzaileek. Egun Euskal Herrian ezkerreko mugimenduetan dauden errealitateei erreparatu nahi diete, eta gaia landu dutenek ikusi dituzten oztopoei buruz mihian haririk gabe mintzatu. Argi azaltzen du eztabaidaren muina izenburuak: Ezker erresistentzietan feminismoari erresistentziak. Zer egin?.
Rosa Luxemburgen biografiaren egile Lorea Agirrek pentsalariak gaiaren inguruan egindako ekarpenen berri emango du. Pili Alvarez militante feminista gaztetxeetan ikusi dituen errealitate desorekatu eta bortitzei buruz arituko da. Halaber, herri mugimenduetan halako egoerak saihesteko protokoloa proposatuko du. Jokin Azpiazu, berriz, gizontasun ereduei buruz arituko da. Eztabaidari indarra emateko, 75 minutuko tartea utzi dute iritziak eta proposamenak partekatzeko. Olatz Dañobeitiak bideratuko du hausnarketa prozesu hori.
Ainhoa Larrabe Arnaiz
Zazpi bizitza omen dituzte katuek; hala dio esaerak, behintzat. Eta bizitza horiek gainditu ditu 7Katu gaztetxeak ere. Bilboko Zazpikaleetan jarraitzen du, Solokoetxeko eskaileretan, hamar urteren ondoren. Marruka eta miauka, eroriz eta altxatuz. Lautan hustu dute eraikina, baina ateak zabaldu dizkiote gazteek behin eta berriz. Sortu zenetik aritu da gaztetxea "zirikatzen, auzoa eraldatzen, alternatibak eraikitzen, errebelde eta inkonformista izaten", eta hala jarraituko dute aurrerantzean ere, "poztasunean, tristuran, gaiztakerian edo ontasunean, maitasunean edo gorrotoan, okupazioan edo erresistentzian". Bete duen hamarkada ospatzeko, aste osoko egitaraua prestatu dute, Marru edo miau, borrokak badirau lelopean. Datorren astelehenean hasiko dituzte ospakizun ekitaldiak.
Sortu zenetik, Zazpikaleak eraberritu eta auzoari alternatiba kultural eta politikoa eskaintzeko helburua du 7Katuk. Hala iritsi ziren Solokoetxeko eskaileretako eraikinera, duela hamar urte. Eraikin hutsa zena edukiz bete dute gazteek ordutik. Bilboko auzoa eraldatzeko hazia da gaztetxea, Iñaki Etxarri batzordeko kidearen arabera. "Auzoa bere osotasunean iraultzea zaila da. Baina gazteen esparruan arnasgunea da 7Katu: biltoki bat bestelako bizi eredua izan nahi duten herritarrentzat, eta espazio bat herri proiektuak gauzatu nahi dituztenentzat". Dioenez, Bilboko Udalak erakusleiho bihurtu nahi du auzoa; turismoa erakartzeko gune. Eta 7Katun ez datoz bat hiri eredu horrekin. Horregatik, alternatibetarako espazioa da gaztetxea, Etxarriren iritziz; bestelako Bilbo bat eraiki eta arnasten hasteko birika bat.
Kolorea eman nahi diote Bilbori gaztetxeko kideek. "Kalean dena zen grisa, titaniozko kaosa, pobreziaren baldosa [...] Hamar urtean kolorez pintatzen gazte ametsa, uniformetasun beltza, gorriz, berdez, horiz, morez". Hala diote Oihana Bartra bertsolari bilbotarrak 7Katu gaztetxearen 10. urtemugarako beren-beregi sortu duen abestiaren hitzek. Akats taldeak jarri die musika hitzei, La Basu eta Raperos de Emaus taldeko Ritxe abeslariekin batera. Elkarlanean egin dute abestia sortzeko lana, eta filosofia berarekin osatu dute bideoklipa ere: auzoko bizilagunak, dendariak, tabernariak eta hiriburuko hainbat kolektibotako kideak elkartu dituzte orain arteko ibilbidea goraipatzeko sortu duten bideoklipean.
Urte osoan gaztetxeak duen jarduna irudikatu dute 10. urteurrenerako prestatu duten zazpi eguneko programan. Hala azaldu du Etxarrik. "Lau ardatz nagusi ditu gaztetxearen jardunak. Herri mugimenduaren elkargunea da, batetik. Formaziorako aukera ere eskaintzen du; gehienbat, gazteen arazoekin zerikusia duten gaiei dagokienean. Eskaintza kulturala eta alternatiboa ere badu; hau da, beste toki batzuetan ikusten ez diren lanak ezagutarazteko espazioa da. Eta urte osoko tailerrak ere badaude: bertso eskola eta txalaparta saioa, kasurako". Halako itxura du hilaren 23tik aurrera garatuko duten ospakizun programak. Solasaldiak, tailerrak eta, nola ez, ospakizun ekintzak uztartuko dituzte hurrengo asteko igandera bitarte.
Itzal luzeko mugimendua
Hamarkada bat beteko du 7Katu gaztetxeak. Baina hamar urte gainditzen dituen historia du Zazpikaleetako okupazio mugimenduak. Eta, besteak beste, horren emaitza ere bada gaur egun Solokoetxeko eskaileretan dagoen gaztetxea, Etxarriren ustez. 1992an indarrez itxi zuten Banco de España kaleko gaztetxea ekarri du gogora 7Katuko kideak. Mugarria izan zen ordukoa. Baina, hustu ondoren, urte luzetako beheraldia izan zuen auzoko okupazio mugimenduak.
2005. urtean piztu zen berriz ere gaztetxearen aldeko dinamika. Gazteen aisialdia eta auzoko bizitza aldatuko zuen lokalaren beharraz arduratu zen Bilboko Alde Zaharreko Gazte Asanblada sortu, eta 7Katu I izango zena okupatu zuten Unamuno plazako geltokian. Lau egunera bota zituzten handik. Baina berehala erantzun zioten itxiera hari, 7Katu II gaztetxea ireki baitzuten gazteek Unamumo plazan BBK-k egoitza duen eraikinean; hamabi egunen buruan bidali zituzten.
Okupazioaren hazia landatuta zegoen, ordea. Eta lanean jarraitu zuten auzoko gazteak. "Gaztetxearen beharra mahai gainean jartzea lortu zen bi kasuekin, eta arrasto sakona utzi zuen herritarrengan". 2007ko urtarrilaren 13an okupatu zuten Solokoetxeko eskaileretako eraikina; gaur egungo 7Katu gaztetxea dena, alegia. Ateak ireki eta lehen lau urteetan, lautan hustu dute 7Katu. Baina auzoko gazteek ateak ireki dizkiote aldiro.
Lanean jarraitzeko
Duela hiru urte izan zuten azken arazoa. Bilboko Udalak ez zuen gaztetxeko kideekin hartu-emanik izan nahi, eta 7Katu dagoen eraikinaren jabeekin negoziazio prozesu batean sartu ziren gazteak. Jabeek ez zuten inolako akordiorik erdietsi nahi izan, ustez, Bilboko Udaleko ezkutuko presioek eraginda. "Eraikinaren jabea pribatua bada ere, arazoa ez da eremu horretara mugatu behar. Gure eskaera udaletxeari begirakoa da; jakitun izan behar da auzoko gazteen errealitate eta beharraz. Eta jakin beharko luke 7Katu bezalako espazio batek zer toki betetzen duen hiriburuan".
Erresistentzian jarraitzeko biderik onena beren bide propioa urratzen jarraitzea da, Etxarriren arabera. Eta hala egin dute azken urteetan. "Gaztetxearen alde egin dezakegun gauzarik onena gure proiektua garatu eta indartzea da. Eta horretan gabiltza gaur egun ere".
Ainhoa Larrabe Arnaiz
Zortzi hamarkada beteko dira aurten Francoren aldeko tropek Bilbo hartu eta ia 40 urtez indarrean izan zen diktadura ezarri zutela. Agintari frankistek hiriburuko kale izendegian egindako aldaketak aztertzen ari da Bilboko Udala, eta, Oroimen Historikoaren Legeari tiraka, frankismoari gorazarre egiten diotenak aldatzeko saioak egin ditu azken urtean. Gaia korapilatu zaio udalari, ordea. Irala auzoko Errege Katolikoen kaleari izena aldatzeko eskatu dute EH Bildu, Udal Berri eta Goazen alderdiek; PPk, bere aldetik, Zumalakarregi, Sabino Arana eta Dolores Ibarruri kaleak hiriburuko izendegitik kentzeko eskatu zuen; baina auziak sortutako zalapartagatik, atzera bota zuten eskaera. Edonola ere, datorren osteguneko osoko bilkuran eztabaidatuko dute gaiari buruz. Erakundeetatik harago doa kale izendegiaren auzia, ordea. Adibidez, diktadura betean Felix Serrano izendatu zuten Indautxuko ikastetxea, eta hari izena aldatzeko eskatu dute hainbat herritarrek Eskola Kontseiluan.
Itzal luzea utzi du frankismoak Bizkaiko hiri eta herrien paisaia linguistikoan zein arkitekturan. Francoren erregimenak 1938ko urrian kaleratu zuen 1936ko uztailaren 18ko altxamendu militarra baino lehenagoko ikastetxeen izenak berrikusteko agindua. Helburu argia zuen dekretuak: "Espainiako nazioaren mugimenduarekin" bat zetorren izendegia ezartzea. Urte berean, urrezko domina eman zion Bilboko alkate zen Felix Lekerikak Felix Serranori, haren "bertute aberkoi bezain erlijiosotsuak eta irakastekoak" nabarmenduz. Irakaslea eta pedagogoa izan zen Felix Serrano. Burgosen jaio zen, 1866an, eta 1904an jo zuen Bizkaiko hiriburura. Iturribide kaleko ikastetxean jardun zuen irakasle gisa; eta zuzendari ere aritu zen Berastegiko ikastetxean gero —gaur egungo Justizia Jauregian zegoen Berastegiko eskola—.
Korapilatsua da Indautxuko ikastetxearen izen aldaketaren afera. 1918an ireki zuten Indautxuko Ikastetxea. Handik gutxira, errepublika garaian, Luis Eleizalde euskaltzainaren izena jarri zion udal gobernuak. Euskaltzaindiaren sortzaileetako bat izan zen Eleizalde, eta Bilboko hainbat eskolatan euskara bultzatzeko saioak ere egin zituen; tartean, Indautxukoan. 1923an hil zen, eta, euskararen alde Indautxuko ikastetxean egindako lana omentzeko, bere izena jarri zion eskolari orduko alkate Ernesto Erkorekak, 1933an.
Izenen korapiloan
Francoren aldeko armada Bizkaiko hiriburuan sartu ondoren aldatu zitzaion ikastetxeari izena, berriz. Jose Maria Areilza Bilboko lehen alkate frankistak agintea hartu eta gutxira agindu zuen "Fronte Popularrak edota separatistek" Bilbon ezarritako izendegia bertan behera uzteko. Luis Eleizalde Ikastetxea zena, orduan, Indautxu Ikastetxea bihurtu zen horregatik. Baina ez zen hori izan zentroan egin zuten aldaketa bakarra. Izenarekin batera izana ere aldatu zioten eskolari, eta gainontzeko herri eta hiriburuek ezagututako garbiketak jasan zituzten Bilboko ikastetxeetako irakasle eta langileek ere. Indautxun, Angela Cristobal Reinondo, Florencio de la Vefa Quintanilla, Antonio Casaus Ledesma, Jose Luis Iturriaga Goiarrola eta Juana Elorza Azpeitia irakasleak kaleratu zituzten. Eta Generalisimo Franco izena ere jarri zioten ikastetxeari handik gutxira.
Nolanahi ere, ez zuen luzaroan iraun Generalisimo Franco izenarekin, aldaketa izan baitzuen berriz. Serranoren semeak Indautxuko eskolari haren aitaren izena jartzeko iradoki zuen udalean, 1956an. Proposamenarekin bat egin zuen udalbatzak, eta Hezkuntza Ministerioak ere onartu zuen eskaera 1961ean. Ordutik, haren izena darama Indautxuko Ikastetxeak. Herritar askok ez dute ezagutzen Felix Serranoren izenaren atzean dagoen historia. Eta gaia ezagutarazteko urratsak egin dituzte azken hilabeteetan horregatik. 1918an eskolak ateak ireki zituenean zuen izen bera berreskuratu nahi dute auzoko hainbat kidek: Indautxuko Ikastetxea. Eta eskaera ere egin dute zentroko Eskola Kontseiluan.
Alaitz Armendariz
Barakaldoko La Milagrosa ikastetxeko kideak 2016-2017koa azken ikasturtea ez izateko borrokatzen ari dira. Iragarri dutenez, eraikinaren jabe den fundazioak zahar etxe bat sortu nahi du bertan, eta horrek bertako irakasle eta ikasle g...
Alaitz Armendariz
Abian da Bilboko Udalaren Ikusi eta ikasi programaren hamahirugarren edizioa. Egitarauaren barnean 60 ikuskizun eta tailer baino gehiago prestatu dituzte, 2 eta 8 urte bitarteko umeentzat. Bilboko Udalak Topagunearekin batera antolatutako ekimena astelehenean hasi zen, eta apirilaren 5ean bukatuko da. Ia lau hilabete iraungo du, hortaz. Berrikuntza gisa, helduentzako emozioen inguruko hitzaldi bat egongo da aurten, seme-alabei euren etxeko lanekin laguntzen ikasteko, eta sendabelar tailer bat ere egingo dute. Aurten, hiru auzo gehiagotara helduko dira egitarauaren jarduerak; zehazki, Abusu, San Ignazio eta San Adrianera.
Apirilera bitarte iraungo duen egitarauan askotariko 66 ikuskizun izango dira: antzerkia, magia, txotxongiloak, pailazoak, musika, ipuin-kontalariak... Tailerrak ere egongo dira, hala nola sukaldaritza, mozorrogintza, musikaterapia, barreterapia, sormenezko eraikuntza eta sendabelar tailerrak. Tailer eta ekintza guztiak 18:00etan hasiko dira, Deustuko Bidarte udaltegikoak izan ezik, 11:00etan hasiko baitira horiek. Ekintzok hiriko udaltegi, liburutegi eta aretoetan egingo dira.
Ekimenaren xedea aisialdian eta modu dibertigarrian euskara sustatzea da, kulturaren bidez hezkuntza ere sustatuz eta kalitatezko egitaraua eskainiz. Aurten, iaz baino tailer gehiago egongo dira: guztira, 31 ikuskizun, 28 tailer eta zazpi hitzaldi. Jendeak nahi duen tailerrean parte hartzeko "aukera bera" izateko, aurten zozketa bidez aukeratuko dituzte parte hartzaileak. Horretarako, beharrezkoa izango da aldez aurretik izena ematea.
Hurrengo udaltegi, areto, liburutegi eta eskoletan izango dira ikuskizunak: Abandoko, Begoñako, Basurtuko, Errekaldeko, Castañosko, Santutxuko eta Zorrotzako udaltegietan; Bilborock eta Indautxuko Karmen aretoetan; Abusuko liburutegian; San Ignazioko Euskararen Etxean, eta Tiboli, Zamakola eta Iruarteta eskoletan.
Gurasoentzako hitzaldiak
Helduentzako tailerrak Iñaki Eizmendi hezitzaileak eta Eukene Larrea psikologo eta terapeutak eskainiko dituzte. Eizmendik gaztelaniazkoak emango ditu, helduei orientabideak emateko: euskaraz ez dakiten gurasoei seme-alabei etxeko lanetan lagundu ahal izateko gomendioak emango dizkie. Larreak, berriz, euskaraz emango ditu. Horiek gurasoak emozioetan heztea eta emozioen kontrol ona edukitzea izango dute xede, seme-alaben etorkizunerako "gako" delako. Hitzaldietara joateko ez da beharrezkoa izango aldez aurretik izena ematea, baina lekuak mugatuak izango dira.
Umeentzako antzerkien artean, bi nabarmendu daitezke. Errekaldeko Udaltegian Zirtaka antzerki taldea arituko da Zu eta ni, sudurluze bi antzezlanarekin, otsailaren 10ean. Robustiana eta Zeledonio pertsonaien gorabeherak kontatzen ditu ikuskizunak, eta nola moldatuko diren bien artean egoera dibertigarrien bidez dirua lortzeko. Beste antzerkietako bat Bapatean Zirko izango da: zirkua eta antzerkia nahasten dira bertan. Pon eta Pa pertsonaiek Ponen urtebetetzea ospatuko dute malabare, akrobazia eta xaboi ponpa artean, Errekaldeko Udaltegian, otsailaren 10ean.
Magia ikuskizunak ere ez dira faltako. Besteak beste, Madiber Magoa Begoñako udaltegian arituko da otsailaren 9an, eta Kidam Magoa, berriz, Errekaldekoan, otsailaren 24an. Udaltegietatik kanpo, Bilborocken ere egongo da magia ikuskizunik: martxoaren 10ean, Eriz Magoa egongo da. Horrez gain, ipuin kontaketak ere izango dira gozagai. Otsailaren 26an, Ameli ipuinen jostuna ipuina irakurriko dute Abandoko udaltegian.
Iaz, 6.505 pertsonak parte hartu zuten lau hilabeteko egitarauan, euskararen erabilera bultzatzeko jarduera guztietan.
Informazio gehiago nahi izanez gero, jo webgune honetara:
ikusietaikasi.net
Natalia Salazar Orbe
Artilea jaso, hari bihurtu, eta hari horrekin ehundutako produktuak ekoitzi. Horixe egiten zuen La Encartada lantegiak. 1892ra atzera egin, eta industrializazio garairako bidaia eskaintzen du izen bereko museoak Balmasedan. Hala azaldu du Begoña Ibarra zuzendariak: "Fabrika bat da ikus daitekeena". Lantegi bat, museo bihurtuta. Hamar urte bete berri ditu era horretan.
1892an sortu zen lantegia, hiribilduko Marcos Arena Bermejillo indianoaren ekimenez. Ehun urte egin zituen martxan, 1992an itxi zuten arte. Oso garai onak, oparoak, ezagutu zituen. Baina zenbait erabaki eta arrazoi tarteko, krisian sartu zen: "Makinetan eta bestelakoetan ez zuten inbertsiorik egin. Azken urteetan, gainera, produktu bakarra egiten zuten: txapela. Eta salmentek behera egin zuten". Ehun urte horietan ekoizpen eredu berari eutsi zioten, gainera: "Ez zen espezializatu, eta produktua garesti samar ateratzen zen".
Izan ere, ekoizpen prozesu osoa La Encartadan bertan egiten zuten. "Lehengaia, artilea, sartzen zen, eta produktua bukatuta ateratzen zen. Prozesu guztiak batean eginda, hainbat lantegi batera egongo balira bezalakoa zen". Hori ere izan zen itxiera eragin zuten arrazoietako bat.
1992a iritsi eta ateak itxi behar izan zituztenean, aldundiak eta Balmasedako Udalak pentsatu zuten "industria ondare garrantzitsua" zegoela han, eta babestu eta mantendu egin behar zutela. 2002an monumentu multzo izendatu zuten. Bost urte geroago zabaldu zituen ateak museo gisa, gizarteari ondare hori erakutsi ahal izateko.
Hilean gai bat da ardatz
Aurtengoa urteurren berezia izanik, hainbat jarduera antolatu dituzte hamar urteko ibilbidea ospatzeko. Museoaren egitekoa ondo ulertaraztea da aurten duten eginbeharretako bat. "Jendeak sarri pentsatzen du tailer txiki bat dela. Inondik inora ere ez. Museoan ikus daitekeena fabrika bat da". Makina guztiak zeuden lekuan kokatuta daude, lantegi gisa dagokien lekuan, alegia.
2017ko hilabete bakoitzean gai bat landuko dute, eta, hori oinarri hartuta, museoko ohiko programazioaz gainera, askotariko jarduerak egingo dituzte. Bihar bertan egingo dute eurenean arrakasta handia izaten duen horietako bat. Familientzako edo heldu eta umeentzako tailerra da: Zer egingo zenuke zuk orain 100 urteko fabrika batean? Bisitariak garai hartako arropekin jantzi, eta, sexuaren eta adinaren arabera, garai hartan egokituko litzaizkiekeen araberako lanetan jartzen dituzte. "Ume txikiek fabrikan ez zuten lanik egingo, baina eguerdian gurasoei edo, bereziki, amari, bazkaria ekartzera etorri beharko zuten". Bisitariei asko gustatzen zaiela kontatu du.
Emakumea protagonista
La Encartadako langile gehienak emakumeak ziren. Beraz, andrea protagonista duen hilabete bat ezarri dute. Martxoa aukeratu dute horretarako. Hainbat jardueraren bitartez islatuko dute zer-nolako baldintza eta egoeratan aritzen ziren beharrean. "Besteak beste, gizonek baino soldata txikiagoak zituzten, eta lan ordu mordoa zuten".
La Encartada 1918an bisita antzeztuan ikusi ahalko da, besteak beste, garai hartako emakumeen egunerokoa. Balmasedako herritar boluntarioek 1918rako bidaian murgilarazten dituzte bisitariak. "Garai hartako hainbat egoera sozioekonomiko azalaraziko dituzte".
1918ko gizartearen errealitatea fabrika batek sortutako ekosistemaren barruan islatuko dute. Eta emakumearen zapalkuntza ere, normaltzat hartzen zena, presente izango da. "Emakume ezkongabe bat da protagonistetako bat. Oso txikia zela sartu zen lantegian beharrean, bertako norbaiten loba zelako. Fabrikan sartu zenetik 40 urte egin dituenera arte dirua berak ez duela sekula ikusi kontatuko du".
Ikastetxeentzako programazioari ere helduko diote. Berdintasunean hezi programa bi emakumek gidatzen dute. "Bata joan den mendeko emakume baten gisan irudikatzen dugu; eta bestea gaur egungoa da". Antzinatik gaur egunera arte egon diren aldaketak azalduta, ikasleek hausnarketa eta eztabaida prozesua zabaltzen dituzte.
"Gaur egungo emakumeak kontatzen die txikia zenetik kontu korronte bat izan duela, eta 18 urte betetzean berak ekin ziola bere dirua kudeatzeari. Besteak ez. Ezkondu aurretik aitari eman behar zion; eta, ostean, senarrari. Ikasketarik ez zeukan, ezin izan zuen ikasi, txikitatik lanean hasi behar izan zuelako. Besteak, aldiz, unibertsitate ikasketak ditu, eta beste lan batzuk egiteko aukera du".
Lekukotasunak
La Encartada museora egiten diren bisita guztiak gidatuak dira, "makina batzuk besterik gabe ikusteak ez daukalako zentzurik; bisita gidatuetan prozesu guztia azaltzen dugu".
Fabrikan antzina zeuden bulegoak ere ikus daitezke. Baita ugazabek bertan zuten etxebizitzaren erreprodukzioa ere. Bulego, etxebizitza eta lantegiari ez zieten nahikoa iritzi museoaren arduradunek lantegi haren erraiak ezagutzera emateko, ordea. "Konturatu ginen fabrika batek pertsonak ere badauzkala: langileak, jabeak, saltzaileak...". Eta horien denen lekukotasunak bideo batean jaso zituzten. Ez dira igaro horrenbeste urte lantegia itxi zutenetik. Beraz, langile ohi asko aurkitu dituzte laguntzeko prest. "Hunkigarria da. Bideoan ikusten da garai onak izan zirela. Euren hitzetan eta keinuetan alaitasun hori nabaritzen da. Lantegia ixtea oso gogorra izan zen. Garai hartan, lantegietan familia osoak aritzen ziren lanean. Penaz hartu zuten itxiera". Urteek baretu dute samin hura. Eta lantegiak ez, baina La Encartada izan zenaren oroitzapenak eta ondareak, behintzat, zutik diraute.
Ainhoa Larrabe Arnaiz
Hatz erakuslearen irudia herriz herri zabaltzen aritu da Sare herritar plataforma azken hilabeteetan. Ikur hori erabili dute euskal presoen eskubide urraketak salatzeko eta euskal presoen Euskal Herriratzea aldarrikatzeko. Hatz erakusle bakoitzarekin, norbanako bakoitzaren konpromisoa irudikatu nahi izan du plataformak. Bide horretan, urrats bat gehiago egingo dute bihar. Euskal Herriko auzo, herri eta hirietan altxatutako hatz horiek bilduko dituzte Bilboko kaleetan, Euskal presoak Euskal Herrira! Giza eskubideak. Konponbidea. Bakea. goiburupean egingo den manifestazioan. 17:30ean, Casillan abiatuko da biharko protesta. Bizkaiko hiriburuak azken urteetako urtarrilero hartu duen itxura hartuko duela espero dute antolatzaileek: milaka herritar bilduko direla Autonomia kaletik udaletxera arteko ibilbidean. Gainontzeko lurraldeetako presoek bezala, asteburuan ez dute bisitarik izango espetxean dauden Bizkaiko 105 presoek; protestan parte hartu ezin duten arren, manifestazioan egoteko modu gisa egin diete uko senideen bisitak jasotzeari.
Gaur egun, Euskal Preso Politikoen Kolektiboko (EPPK) 349 lagun dituzte preso Espainiako eta Frantziako espetxeetan; eta, horien artean, 105 dira bizkaitarrak: Frantziako kartzeletan 19 daude, eta Espainiakoetan, 84. Bizkaitar bakarra dago etxetik 60 kilometro baino gutxiagoko kartzela batean: Zaballakoan (Araba) dute eritasun larria duen Txus Martin preso basauriarra. Jose Ramon Foruria markinarra ere gaixo dago, eta etxean ari da zigorra betetzen; espetxe zigor arindua ezarri zioten gaixotasunagatik.
Oro har, behera egin du euskal presoen kopuruak azken urteetan. Baina, oraindik ere, Bizkaiko 112 herrietatik 29k dute herritarren bat espetxean. Bilbo, Durango eta Galdakao dira preso kopuru gehien duten herriak: 30 bilbotar daude etxetik ehunka kilometrora dauden espetxeetan, 11 galdakoztar, eta beste horrenbeste durangar. Euskal presoek jasaten duten eskubide urraketen aurpegirik krudelenetakoa da gaur egun indarrean den sakabanaketa politika, Sare plataformaren arabera; baita eritasun larria duten presoak espetxean mantentzea ere. Guztira, hogeita bi euskal preso daude gaixo espetxean gaur-gaurkoz; eta, horien artean, bost dira bizkaitarrak.
Egoera hori ikusaraztea izan da, besteak beste, Sare plataformak abiatutako Salatzen dut kanpainaren helburua. Eta azken asteetan hainbat eremutako herritarrek eta eragile sozialek eskatu dute presoen eskubideak errespetatu daitezen. Urrian aurkeztu zuen kanpaina Sarek. Ordutik hona, herriz herri hedatu du hatz erakusle erraldoiaren ikurra. Galdakao, Ondarroa, Erandio, Getxo, Elorrio... Bizkaiko herri guztietan bildu ditu norbanakoen atxikimenduak. Eta aldarriarekin bat egin dute Euskal Herriko ehunka euskal preso eta iheslari ohik ere. "Presorik gabeko herria" izan artean, lanean jarraitzeko konpromisoa hartu zuten joan den igandean bukatutako Kalera Kalera dinamikan. Gauza nabaria da: azken urteetan handituz joan da euskal presoen eskubideen alde altxatutako hatz erakusleen kopurua.
Gero eta eritasun gehiago
Euskal Preso Politikoen Kolektiboa osatzen duten presoen kopuru orokorrak behera egin badu ere, espetxean dauden presoen egoerak okerrera egin du, nabarmen. Kezka hori azaleratu berri du Jaiki Hadi elkarteak. Osasun arloko hainbat kidek osatutako psikologo, psikiatra eta medikuk sortutako taldea da Jaiki Hadi. Boluntarioak dira elkarteko kideak, eta urteak daramatzate gaixotasunak dituzten euskal presoei behar duten laguntza ematen saiatzeko lanean. Astelehenean jakinarazi zuten elkarteko ordezkariek presoen kopuru orokorrak behera egin duen arren gehiago direla gaixo dauden presoak. 2011n hamar ziren eritasun larri eta sendaezinak zituzten presoak, eta hogeita bi dira orain. Hau da, euskal presoen %23 daude gaixo.
Adinez gero eta nagusiagoak dira EPPK osatzen duten presoak: %5ek 60 urte baino gehiago dituzte; eta presoen %10etik gora dira 20 urte baino gehiagoko espetxealdia betetzen ari direnak; 12 presok, halaber, 25 urte baino gehiago daramatzate kartzelan. Adinez gero eta nagusigoa izan, espetxean igarotzen den denborak are kalte handiagoa egiten dio pertsonaren osasunari, Jaiki Hadi elkarteko kideen arabera. Eta azken bost urteetan eritasun diagnosien kopuruaren goranzko joera horri kezkaz begiratzen diote osasun arlotik. Kartzelak larriagotu egiten du gaixo dagoenaren osasun egoera: minbiziak, gaixotasun degeneratiboak edota larriak diren gaitz psikikoak nabarmen okertzen ditu.
Baina gaixo ez dagoenaren osasunari ere kalte egiten dio espetxeak. Hala jaso dute Jaiki Hadi-ko medikuek, Espetxea eta Osasuna txostenean. Presoek jasan ohi duten "etengabeko tentsioak" osasunean eragin zuzena duela diote.
Erregimen berezia dute EPPK-ko presoek, eta neurri bereziak ezartzen dizkiete horregatik. Horien artean daude etengabeko espetxe eta ziega aldaketak, gaueko zenbaketak, miaketak, leihoetan metalezko xafla zulatuak dituzten ziegetara eramatea... Espazio eta denborarekiko pertzepzioaren galera sortzeko arriskua areagotu egiten da neurri horiekin, eta patogenoak bihurtu litezkeen arazoak sor ditzakete halako egoerek.
Bakartze edo isolamendu egoera da guztien artean neurri gogorrena. Medikuen arabera, hainbat preso daude kideengandik bakartuta. Emakumezkoak dira gehienak. Arantza Zulueta bilbotarraren kasua da horien artean larriena. 2014ko urtarrilean atxilotu zuten Zulueta, EPPKren eta euskal gizartearen arteko bitartekari lana egitea egotzita. Polizia operazio hartatik espetxean jarraitzen duen bakarra da. Hainbatetan egin du epaiketa egin bitartetan behin-behinean aske uzteko eskaera —azkena, iazko urrian—. Hala ere, Puerto de Santamariako espetxean (Cadiz, Espainia) dute, eta bakarturik dute kartzelatu zutenetik. Egunean 20 ordu ematen ditu ziega barruan.
Muturreko egoera da Zuluetarena. Ez du inolako jardueratan parte hartzeko eskubiderik; egunean lau orduz atera daiteke 13x5 metro dituen patiora; eta bakarrik izaten da gehienetan, beste presorik ikusi gabe. Jaiki Hadi elkartearen arabera, espetxe arautegian behin-behineko neurri gisa agertzen da preso bat bakartzea; baina behin betiko ezartzen diete EPPK-ko hainbat kideri. "Pertsonaren nortasuna ezabatu eta menperatzeko mekanismo" gisa definitzen dute bakartzea, eta medikuek diote bakardade eta antsietate sentimendu sakona eragiten duela. Jaiki Hadi-ko medikuen arabera, "tortura modu bat" da presoak bakartzeko neurria, eta, azaldu dutenez, Nazio Batuen Erakundeak berak azaldu du egoera hori denboran luzatzea larria izan daitekeela presoaren osasunerako. Abokatuaren egoera salatu eta berehala kaleratzea eskatzeko Arantza Askatu plataforma sortu dute hainbat herritarrek. Eta eragile ugariren babesa jaso du mugimenduak.
Arazo fisiko eta psikikoak
Gaixotasun larriak dituzten presoez gain, badira bestelako gaitzak dituztenak ere. Jaiki Hadi-k osatutako txostenaren arabera, gaur-gaurkoz, 73 presok dituzte gaixotasun fisikoak. Eta horiek guztiak artatzeko lanean aritzen dira elkarteko boluntarioak. Arazo traumatologikoak, digestiboak eta bihotz arazoak dira gaitz guztien artean ugarienak. Eta eguneroko jarraipena behar dute horiek. Gaitz arinagoak dituztenei ere gertuko artapena egin behar zaiela diote medikuek. Baina bidean, oztopoak baino ez dituzte Jaiki Hadi-ko medikuek.
Espetxeek ez dute baimentzen kanpoko medikurik kartzelan sartzen. Eta, ondorioz, idatziz komunikatzen dira gehienak. Presoek eskutitzetan kontatutako sintomen araberako diagnosia egiten saiatzen dira, eta tratamendurik egokiena bilatzen dute. Eritasuna larriagoa denean, senide eta lagunek asteburuetan egiten dituzten bisitak baliatu izan dituzte sendagileek, gaixoak kristal bidez bada ere ikusi ahal izateko. Telefono dei mugaturen bat ere lapurtzen diete senideei beren gaitzei buruzko informazioa jasotzeko. Muga horien ondorioz, sarritan, gaixotasun fisikoa duten hainbat presok ez dute dagokien arta jasotzen. Gaixotasun psikikoei dagokienez, hogeita lau kasu antzeman dituzte Jaiki Hadi-ko medikuek. Horien artetik bost kasu larritzat dituzte; baina denek behar dute jarraipena.
Arazo fisikoak eta psikologikoak aintzat hartuz, 97 kasu ditu Jaiki Hadi-k identifikatuta. EPPK osatzen duten presoen %24,25ek gaitza dute. Eta, horien artean, %10,3k dute sendaezina den gaixotasuna. Diotenez, espetxea bera traba bihurtzen da presoak artatu eta diagnostikoak egiteko. Eta, horregatik, antzeman gabeko kasu gehiago egon daitezkeela diote. Gaixoen kopurua gora egiten ari da, eta laguntza behar dute Jaiki Hadi elkartean presoei mediku laguntza eraginkorra eta duina eman ahal izateko.
Natalia Salazar Orbe
Beste bost herri batuko zaizkio bihar Uemari. Horietatik bi Bizkaikoak dira: Larrabetzu eta Areatza. Udalerri Euskaldunen Mankomunitateak bihar egingo du batzar nagusia, Larrabetzun; besteak beste, udalon eskaerak aztertzeko. Iñigo Gaztelu alkatearentzat (Larrabetzu, 1968), ohorea da agerraldirako euren herria aukeratu izana.
Zergatik egin zenuten Ueman sartzeko eskaera?
Aspalditik datorren kontua da. Aurreko agintaldiko alkate Mariasun Gaztelurekin mahai gainean jarri zen Ueman sartzeko nahia. Eztabaidatu zen, eta herriarentzat aurrerapauso bat izango zela erabaki zen. Iaz, buru-belarri sartu ginen eztabaidan, eta pentsatu genuen Ueman sartzeak lagundu egingo zuela Larrabetzun euskararen erabilera bultzatzen. Ueman egonda, mankomunitatean sartuta dauden beste herriekin batera euskararen alde zerbait gehiago egin daitekeela iritzi genion.
Zeintzuk ekarpen eta onura ekarriko dizkio herriari?
Alde batetik, laguntza teknikoa izango dugu. Hori lagungarria izango da udalaren barne funtzionamenduari begira. Gaur egun, udaletxean denok euskaldunak garen arren, funtzionamendua ez da erabat euskalduna. Hori lortzeko laguntza emango digu. Beste alde batetik, euskararen arnasgune sare batean sartzen garen aldetik, laguntasuna izango dugu kontzientziazioa landu eta euskara kalean bultzatzeko.
Larrabetzun euskararen ezagutza %70etik gorakoa da. Erabilerak ere bide bera darama ala behera egin du?
Azken urteetan, beste leku batzuen antzera, erabilerak behera egin du kalean; nahikoa nabarmen, gainera. Hori ikusita, aurrerapauso bat eman behar dugu, eta saiakera egin hori eteteko eta egoera horri buelta emateko. Ueman egonda, antzeko egoera duten beste udalerri batzuekin batera landu ahalko dugu honi buelta emateko bidea.
Euskara "hizkuntza erabilia eta bizia izatea" jarri duzue helburu. Horretarako, zeintzuk konpromiso hartu beharko dituzue?
Udalaren barne funtzionamenduari dagozkionak daude, batetik. Osoko bilkurak, batzordeak, talde politikoen arteko harremanak eta aktak euskaraz egin eta jasotzen dira. Hala ere, txosten batzuk oraindik ez dira euskaraz egiten. Gure konpromisoa da hori guztia euskaraz egitea. Eta, kanpora begira, kanpaina jakinak egin behar ditugu sentsibilizazioa lantzeko kalean.
Zuen esku dagoen guztia eginda, gaur egun posible al da udal moduan erabat euskaraz funtzionatzea?
Barne funtzionamendua erabat euskaraz egitea, bai, berma daiteke. Beste administrazio batzuekin harremanetan jartzen garenean, ordea, arazoak sortzen dira, solaskide guztiak ez direlako euskaldunak. Gureari dagokionez ere, autokritika egin behar dugu, denok euskaldunak izanik ez dugulako den-dena euskaraz egiten. Hori posible egiteak helburua izan behar du guretzat.
Udalaz gain, elkarte eta norbanakoei ere konpromisoak eta ahalegina eskatu dizkiezue. Zein lan dagokie haiei?
Denok batera egin behar dugu lan. Elkarte guztiei eskatu nahi diegun konpromisoa da lehentasun moduan jar dezatela euskara kalean erabiltzea, eta euskara bultza dezatela. Gure asmoa da herriko elkarte guztiekin dauzkagun harremanetan lehentasunen artean euskara jartzea. Bai kirol eta bai kultur taldeekin elkartzen garenean. Herriko foro guztietan euskararen alde beste pauso bat ematea eskatuko diegu elkarte guztiei.
Eurekin lantzen hasi zarete hori?
Izan ditugu harreman batzuk. Herrian badaukagu Euskara Sustatzeko Erabilera Plana. Urtero izan dugu elkarteekin euskararen alde lan egin eta hau bultzatzeko helburua. Ez da gauza berria. Baina, Ueman sartzearekin batera, erronka berri bat jarri diogu geure buruari. Lehentasun moduan jarri behar dugu gure gai ordenan euskarari bultzada bat ematea.
Elkarteen aldetik zein jarrera sumatu duzue?
Oso jarrera ona dago aspalditik. Euskara bultzatzeko helburuan eskutik goaz denok. Elkarteak bat datoz. Horretan, zoriondu egin behar ditugu.
Biharko batzarra Larrabetzun egitea garrantzitsua da zuentzat?
Ohore bat da. Aurten sartuko gara Ueman, eta biharkoa gurean egitea ohorea da. Herriko elkarteek omenaldi txiki bat egingo diote mankomunitateari, hainbat urtean euskararen alde egin duen lana aitortzeko. 12:00etan hasita izango da, herriko plazan. Gauza txikia izango da: bertso saioa eta topa bat.
Eta, bihartik aurrera, zer?
Ez da, bereziki, ezer aldatuko. Egiten ari garen lanari eutsi behar diogu. Baina orain ardura bat gehiago daukagu: Ueman sartu gara, ez besterik gabe, talde batean gaudela esateko, etiketa bat jartzeko. Ez. Sinetsita gaude Ueman egotea Larrabetzun euskara bultzatzeko lagungarria izango dela. Baina ardura bat ere bada. Helburu batzuk bete behar ditugu, eta orain artekoa baino lan gogorragoa egin beharko dugu. Euskararen alde borrokan jarraitu behar dugu.
Aitziber Laskibar Lizarribar
Auto bidezko kontrola, sakelako telefonoei begiratuta libre dauden aparkalekuen berri izatea, parkimetroetara joan behar izanik gabe ordaindu ahal izatea. Hori dator Bilboko aparkaleku sistemara. Ez egun batetik bestera, ha...