Toti Martinez de Lezea (Gasteiz, 1949) Mañarian izango da bihar, 17:00etan, udaletxeko osoko bilkuren aretoan. XV. eta XVI. mendeetako emakumeari buruzko hitzaldia emango du. Garai hari buruz dakiena "bat-batean" botako duela azaldu du, gaia ondo ezagutzen duelako.

Nondik nora bideratuko duzu biharko hitzaldia?

Euskal emakumearen egoerari buruzko ikuspegi orokorra eskainiko dut, hasteko. Ostean,kasu zehatz batzuk aipatuko ditut.

Zein eginkizun zuen emakumeak garai hartan eta zeregin horrek zer-nolako lekua zeukan gizartean?

Hasteko, egun baino askoz populazio gutxiago zegoen. Gizonek gerrara, abenturara edo arrantzara joan behar izaten zuten. Ondorioz, emakumeek denboraldi luzeak bakarrik egiten zituzten. Beraz, era guztietako arazoak konpondu behar zituzten —administratiboak, ekonomikoak, lan arlokoak eta familiari zegozkionak—.

Eta han zeuden haiek. Gogor lanean, nahiz eta guregana iritsi diren kronika edo agirietan horren islarik aurkitu ez. Izan ere, kronika egileak jauntxoen menpe zeuden, haiek ordaintzen zieten eta. Herritar xumeek ez daukate eurei buruzko kronikarik idatzita.

Orduan, zelan da posible historia anonimo horiengana guztiengana heltzea?

Testamentu, auzi, salerosketa eta antzeko agirien bitartez daukagu haien berri. Horietatik abiatuta, argazki antzeko bat atera daiteke.

Erdi Aroa oso garai gogorra zen, are gehiago, emakumearentzat. Euskal Herrian egoera bera zen?

Noski. Emakumea, legeei dagokienez, guztien azpitik zegoen, baita seme-alaben azpitik ere, oinordetzei eta bere kabuz jarduteko aukerei zegokienez. Euskal Herrian, ordea, desberdintasun txiki bat zegoen: foruei esker, andreak oinordetza hartzeko bere neben eskubide berbera zuen. Gurasoek erabakitzen zuten nor izango ziren oinordekoak. Kasu batzuetan, emakumezkoak aukeratzen zituzten, eta haiek kudeatzen zituzten ondasunak.

Bestalde, senarrak dotea negozioren batean inbertitu nahi bazuen eta emazteak egokia ez zela iritzi, ezetz esan zezakeen. Horrez gain, gizonak gerrara edo beste nonbaitera zihoazenean, sarri notario aurrean baimena ematen zieten emazteei interesgarri iruditzen zitzaizkien negozioetarako transakzioak egiteko.

Beste alde batean, alargunak ere badaude. Familia aurrera atera behar zuten senarra hiltzen zitzaien emakumeek. Lan egin behar zuten, eta hala egiten zuten; negozioen jabe ziren. Jose Antonio Aspiazu idazleak ikertu duenez, emakumeek negozioak zituzten. Errementaldegiak, esaterako. Eta gizonek haientzat lan egiten zuten. Emakumea ontzien jabe zen, merkataria, tratularia... Baina horrelakorik ez da azaltzen historian, eta uste dugu emakumea etxeko lanetan besterik ez zela aritzen. Mutrikuko kasu baten dokumentazioa dago: birramama, amama, ama eta alaba, denak alaba bakarrak eta herri erdiaren jabe.

Euskararen eta euskal izaeraren babesle ere izan da emakumea. Zein eginkizun izan du lan horretan?

Euskararen babeslea izateaz gain, hark asmatu zuen euskara. Hark esan zituen lehen hitzak gizakia hitz egiten hasi zenean. Nor izan zen silabak elkartzen hasi zen lehenengo gizakia? Nork hitz egin zuen lehenengoz? Emakumeak. Eta nori egin zion berba? Bularrean zeukan umeari.

Argi daukat emakumea izan dela euskara eta sinesmenak gorde dituena. Jakintza iturrietatik urrundu eta baztertu izan dute andrea, eta, hala ere, hizkuntza, hitza, idazten ez den jakintza guztia, sinesteak, tradizioa irakasten jakin du.

Emakumea izan da euskara ez ezik hizkuntza oro asmatu dituena. Baita transmisioa egin duena ere. Izan ere, gizonak etxean ez baldin bazeuden, nork hitz egiten zuen? Nork transmitituko zituen tradizioa, ohiturak, sinesmenak? Emakumeak. Eta emakumerik ezean, ez litzateke ez euskararik ez euskal izaerarik ez beste ezer egongo.

Zer-nolako aukerak zituzten garai hartan ondoan gizon bat ez zeukaten emakumeek?

Gaur egun dituen berberak: lan egin eta aurrera egitea. Eta aurrera egiten zuten. Horren froga da hemen gaudela.

Mespretxatu egiten zituzten?

Ezkongabeak baldin baziren, bai. Gogorragoa zen haientzat. Gaizki ikusita zeuden. Izan ere, inork maite ez zituen ustea zabaltzen zen. Komentuetan sartzen ziren, esaterako. Bateren batek bere kabuz aurre egiten zion bizimoduari. Baina mari-mutil eta antzekoak entzun behar izaten zituzten.

Zein lan egiten zituen emakumeak etxeko lanak egiteaz eta seme-alabak zaintzeaz gain?

Ez zen ibiltzen baleatan edo bakailaotan; ez da izan kortsarioa edo abenturazalea. Bai, ordea, batelaria, eta garraiatzailea, zirga langilea, portuko zamatzailea, ontzi jabea eta merkataria. Ardien artilea kardatzen zuten, familia osoarentzako arropak josi, meatzeetako eta fabriketako langileak ziren, neskameak, mojak, serorak, ospitaleko erizainak, emaginak, sendalariak, ola andreak, prostitutak, bidelapurrak...

Zer-nolako ekarpenak egin zituen emakumeak politika, gizarte eta kulturaren alorretan?

Politikaren alorrean, ziurrenik, eragina izango zuten euren gizonengan. Alor sozialean, gaur egun daukagun izaera, zalantzarik gabe, aurreko garaietan emakumeek izan zituzten jarduteko moduetatik datorkigu.

Kulturari dagokionez, emakumerik gabe ez litzateke ezer mantenduko: ez hizkuntza bera, ez Euskal Herriko legendak, ez tradizioak, ez ohiturak ez sinesmenak; garai batean paganoak ziren, eta gero kristauak. Ekarpena oso handia izan da. Emakume haiek etorkizunekook izatea gura izan zutena gara gaur egun.

MAÑARIKO EGITARAUA

Bihar, 17:00etan. Toti Martinez de Lezearen hitzaldia, udaletxean.

• Bihar, 18:15ean. Bisita gidatua, udaletxetik abiatuta: Landa bizitza Erdi Aroan.

Euskal jaia

Areatza

Arratialdean eta, oro har, Bizkaian errotutako tradizioak eta ohiturak ahaztuak izan ez daitezen saiatuko dira Areatzan. Gaztetxoek ohitura horien berri izan dezaten, hainbat ekitaldi prestatu dituzte gaurko eta biharko antolatu duten Euskal Jaian.

Aurtengo gai nagusia kirol eta joko tradizionalak izango dira. Horretarako, herri osoan banatuko diren hainbat jarduera izango dira. Gaur arratsaldean hasiko dira. 17:00etan, tailerrak egingo dituzte parkean. Larruzko pilotak egiten irakatsiko dute, besteak beste. Hain zuzen, antzina jolasteko erabiltzen ziren tresnak nola egiten diren ikasi ahal izango dute bertaratzen direnek.

Eskuz sortutako objektu horietako batzuk bertatik bertara ikusteko aukera izango da handik bi ordura. Izan ere, pala eta zesta-punta partidak antolatu dituzte 19:00etan, frontoian. Neska eta mutilek izango dute parte hartzeko aukera.

Tradizioak eta ohiturak kantuen bitartez ere zabaltzen direla eta, gauean horrexetarako tartea iritsiko da. 21:30ean, areatzarrak —eta jaialdiarekin bat egiten duten beste herrietako guztiak— frontoitik aterako dira kalejiran, eta ikasitako abestiak kantatuko dituzte bidean.

Euskal Jaia bihar ospatuko dute, Gudarien plazan. Hala ere, alde zahar osoa beteko dute nekazaritza eta artisautza alorreko hanbat eta hainbat produktu salgai izango dituzten saltokiek. BERRIAlagunek, gainera, lagun gehiago erakartzeko mahaia jarriko dute. Gorbeako gazta, artoa, pastelak, ogia, txakolina eta taloa dastatu ahal izango dira, besteak beste. Zeramika eta burdinazko objektuen tailerrak ere ikusi ahalko dituzte bertaratzen diren guztiek.

Gorbeialderen eskutik, erakusketa mikologikoa zabalduko dute 11:30ean. Horrekin batera, herri kirolei emango diete hasiera. Joko tradizionalei ere tartea egingo diete bihar goizean, eta nahi duten guztiek hartu ahal izango du parte horietan.

Euskal dantzen erakustaldia izango da, bestalde, 13:00etan. 15:00etan, herri bazkariari emango diote hasiera. Txartelak aurretiaz erosi behar dira, hamar euroan. 19:00etan, Aikoren erromeria hasiko da.

Erdi Aroko baladarik ezagunenetakoa Robin Hoodena da, Ingalaterran XV. mendean sortua. Orduan agertu zen lehen bertsioa. Gerora, beste hainbat agertu dira, mende batean eta bestean. Eta idatziz ere gorde dira, XX. mendean film bihurtu zen arte. Pruden Madariagaren esanetan, "ingelesak euskaldunok baino gehiago dira, eta guk baino gehiago gorde dute". Hala, euskaraz sortutako balada oso gutxi iritsi dira XXI. mendera.

Madariaga Euskaltzaindiaren Azkue bibliotekako arduraduna da, eta gidari beharrak betetzen ditu Ondarearen Europako Jardunaldien aitzakian akademiaren egoitzara egin daitezkeen bisitetan. "Baladak kanta narratiboak dira, eta, bereziki, batailak eta jauntxoen arteko borrokak kontatzen dituzte", azaldu du. Ahoz zabaltzen direnez, eta denboran irauten dutenez, azkenean bertsio batetik bestera aldea egon ohi dela dio, istorioak aldatuz.

XV. mendeko euskarazko baladen lehen aipamen idatziak Lope Garcia de Salazar noble bizkaitarrarenak direla dio Madariagak. Semeak atxilotu eta Portugaleteko dorretxean izan zuen preso. Han zegoela Garcia de Salazarrek bere biografia idatzi zuen, besteak beste. Haren lanak eskuizkribuak ziren. Garai hartako jauntxoen jazoeren berri ematen zuen bere idatzietan, eta tarteka balada zatiak agertzen ziren. Idazkia bera gazteleraz egon arren, baladetan, noski, jatorrizko hizkuntza erabiltzen zuen: euskara. "Aipamen horiek apaingarriak edo anekdotak dira, Garcia de Salazarrentzat ez zuten batere garrantzirik. Hari borroken kontakizunak baino ez zion axola", azaldu du Madariagak.

Hurrengo mendean, XVI. mendean Esteban Garaibai Zamalloa historialari arrasatearrak hartu zion lekukoa. Bien artean lehen desberdintasuna honakoa hau dela dio Madariagak: "Eskuizkribuak barik, Garibaik liburuak argitaratzen ditu". Eta bigarrena: "Balada zatiak luzeagoak dira". Hala ere, biek ala biek interes gutxi dute kantu horiekiko; aipu bezala jasotzen dituzte. Garcia de Salazarrek jauntxoen borrokekiko miresmena zuen legez, Garibaik genealogia baino ez zuen buruan. Espainiako errege Felipe II.aren kronikagile ofiziala izatera iritsi zen, gainera. "Erregeak haren zuhaitz genealogikoa egiteko agindu zion. Behar horren bidez, Frantziako errege izateko eskubidea berea zela frogatu behar zuen Garibaik", gogoratu du Madariagak.

Bi horiek dira, batez ere, euren sasoian ahoz kantatzen zirenak idatziz jaso zituzten bakarrenetakoak. Baina beste balada batzuk ahoz iritsi dira XIX. edo XX. mendeetara arte. Hala, Antonio Zabalak Euskal erromantzeak bilduma osatu zuen pasa den mendean, eta Adolfo Arejitak Mendebaldeko euskal baladak. Idatziz dagoen kanturik luzeena, berriz, Luis de Lezama Legizamonen Cronica de Ibarguen da. Lan horiek guztiak, beste hainbaten artean Euskaltzaindiaren ekitaldi aretoan daude ikusgai, horretarako bereziki antolatu duten erakusketan. Madariagaren esanetan, baina, euskarazko baladarik ezagunena Bereterretcheren khantoria izango da, eta Bizkaian Jaun zuriano. Aurrenekoa XIV. mendeko kantua da, eta Zuberoan bildu zen XX. mendean; Mikel Laboak egin zuen ezagun. Jaun Zuriano, berriz, XVI. mendekoa da eta Ruper Ordorikak musikatu zuen.

Hizkuntza arautzen

Plaza Barriko eraikin nagusian dauka egoitza Euskaltzaindiak, 1900. urtean Kale Nagusian jauregi berria inauguratu zuten arte Bizkaiko Foru Aldundia egon zen lekuan bertan. Bigarren solairuan daukate osoko bilkura egiteko aretoa. "Gela hau da Euskaltzaindia", dio Madariagak. Haren esanetan, Euskaltzaindia akademia den heinean, akademikoak elkartzen diren lekua da, eta aipatutako areto horretan batzen dira hilean behin. Bisitak bide batez egoitza erakusteko eta erakundearen historiari begiratu bat egiteko aprobetxatzen dituzte.

Aretoan euskaltzainburu izan diren guztien koadroak daude, hormetan eskegita: Resurreccion Maria Azkue (1919tik 1951ra karguan), Inazio Maria Etxaide (1952-1962), Jose Maria Lojendio (1963-1966), Manuel Lekuona (1967-1970), Luis Villasante (1970-1988), Jean Haritxelhar (1989-2004) eta Andres Urrutia (2005tik gaur egunera arte).

Bilera gela horretan 29 euskaltzain osoak elkartzen dira, eta lexiko eta gramatika alorreko erabakiak hartzen dituzte. Horrez gain, beste 150 euskaltzain urgazle inguru daudela azaldu du Madariagak, hainbat batzorde eta sailetan beharrean. Azken batean, nolabait esateko, talde horietan landutako eta ikertutako gaien inguruko erabakiak onartu edo atzera botatzea da euskaltzain osoen zeregina.

Madariagaren ustez, Euskaltzaindia inoiz desagertu ez bada, Azkueri esker izan da: "Frankistek ez zuten akademia itxi, Azkuek lagun garrantzitsuak zituelako bai abertzaleen aldean, baina baita espainiarren artean ere. Gainera, oso kontserbadorea zen, akademiko guztiak diren bezala, eta ez zuten arriskurik ikusten harengan". 1956an, adibidez, Euskera aldizkaria kalerako baimena ere lortu zuten.

EGITARAUA

Urriaren 17ra arte, 09:00etatik 14:00etara. XV. eta XVI. mendeetako dokumentuen erakusketa.

Urriaren 23an. 11:00etan, hitzaldia: Euskararen corpusa eguneratzeko lana. 12:00etan, hitzaldia: Euskarazko pertsona izenen oroimena berreskuratzen. 13:00ean, hitzaldia: Azkue biblioteka.

• Urriaren 30ean. 11:00etan, bisita gidatua. 12:00etan. aurkezpena: Euskararen ahozko ondarea jasotzeko eta zabaltzeko egitasmoak.

Ondarearen Europako Jardunaldien barruan, hainbat hitzaldi, bisita gidatu eta erakusketa antolatu ditu Bizkaiko Foru Aldundiko Kultura Sailak. Denek 1475 eta 1525 arteko Bizkaiari erreparatzen diote. BizkaiKOA kultura ondarea hedatzeko foru aldundiaren azpiegituren kudeaketarako enpresa publikoaren arduraduna da Asier Madarieta (Ea, 1969) historialaria. Jardunaldiotan hainbat ekitaldi antolatu ditu Arkeologi Museoak, eta bertan hartu du Bizkaiko Hitza; garai hartako herrialde historikoari argazkia egiten ahalegindu da, hitzaldietan jorratuko dituzten arlo gehienak azalduz.

Jardunaldiotan, leinuen arteko gerra osteko sasoia izaten ari da ardatza. Zelangoa izen zen gatazka hori?

Garcia Salazarrek idatzita utzi zuenez, nagusi nor zen jakiteko egin zen gerra. Hau da, familien artean zeinek menperatzen zuen lurralde zatirik handiena. Garai hartan, Bizkaia krisian zegoen, Europa osoa bezala. Ahaide nagusiak batu egin ziren, lurrak ematen dituen etekinak hartu guran, ahalik eta lur eremu handiena euren menpe izateko. Diru iturri bakarra nekazaritza zen. Jauntxoek ahalik eta jende gehien eduki nahi zuten menpean, diru gehiago lortzeko.

Zein dira leinu horiek?

Jauntxoak oinaztarren eta ganboatarren artean banatu ziren. Bizkai osoa zatitu zen batzuen edo besteen alde zeudenen artean. Eskualde bakoitzak bazuen nagusi zen familia bat, eta sendi horietako bakoitza oinaztarren edo ganboatarren alde jarri zen.

Zelan bukatu zen gerra?

Hainbeste arrazoi daude. Alde batetik, errege-erregina katolikoek bakea ezarri zuten, indarrez. Ikusten zuten euren erresumen batasun prozesu horretan arazoa zela ahaideen arteko gatazka hura. Gainera, ez zuen garapen ekonomikoa bultzatzeko aukerarik ematen. Euren indarra finkatzeko modu bat ere bazen bakea ezartzea, bakeagaz batera, Bizkaian zuten agintea ere egonkortu zutelako.

Beste alde batetik, oso garai oparoa izan zen. Gaztela aldetik, Bizkaian barrena, Europarako merkataritza jario itzela zegoen, gerra sasoitik. Gatazkak oztopatu egiten zuen merkataritza hori, eta errege-erreginek bakea behar zuten, goi ordokiko produktuak, batez ere artilea, Europara hemendik eramateko. Ahaideak eurak ere konturatu ziren horretaz. Negozioa zegoela ohartu ziren, eta eurak ari zirela negozioa trabatzen. Ordura arte borrokan zebiltzan ahaideak, baina diru iturri berria ikusi zuten; horrek funtzionatzeko, ordea, bakea behar zen.

Gerra osteak zelako Bizkaia utzi zuen? Zertan aldatu zen?

Bakeak garapen ekonomiko, kultural eta sozial itzela ekarri zuen. Hemen ez zegoen estatu egiturarik; bizkaitar denak jauntxo batzuen edo besteen babes bila zebiltzan, eta leinuak, kontrola lortu guran. Hori zen Bizkaia, XV. mende bukaera arte. Garai hartan, merkataritza bizkortu zen: Flandesera Gaztelako produktuak eramango ziren, eta handik oihalak ekarri. Bitartean, Bizkaiak bere burdina esportatzeko aprobetxatu zuen. Horretarako, garraiobideak sortu behar ziren, garraiorako jendea behar zen, itsasontziak behar ziren, itsasontziak sortzeko beharginak, hara eta hona dabilen jendeari jaten eman behar zitzaion. Ikusten denez, merkataritzatik zuzenean lortutako etekinei zeharkako asko ere gehitu zitzaizkien.

Ahaide nagusiek zelango rola bete zuten Bizkaia berri honetan?

Borrokan zebiltzan ahaide nagusiak merkatari bihurtu ziren. Horren adibide argi bat, jardunaldietan sarri agertzen dena, Aranzibiatarren dorrea da, Berriatuan. Borrokarako sortu zen, baina XV. mende bukaera hartan jauregi bihurtu zen. Eta horrekin batera, badira gehiago: Madariaga dorretxea Busturian, Ertzilla dorrea Bermeon... Buruan borroka baino ez zuen herri bat, beldur zena, erabat aldatu zen merkataritzari esker.

Gizartean zer aldatu zen?

Deseginda dagoen lurralde bat zen, baina, gero, hazkunde demografiko itzela izan zuen. Gero eta janari gehiago behar zen, eta, horretarako, lur berriak landu behar ziren. Horrek baserri ingurura ere oparotasuna ekarri zuen, eta aurretik eraikita zeuden baserriak hobetzeko modua eman zuen. Herriak ere txiki geratu ziren. Hainbesteko populazioarekin, hildakoen gorpuak ez ziren elizetan kabitzen, eta handitu egin behar izan ziren. Gotiko bukaerako estiloa erabili zuten horretarako, eta jardunaldietan hainbat adibide ezagutzeko aukera dago: Larrabetzukoa, Xemeingoa, Gueñesekoa, Gernikakoa...

Hiribilduak ugarituz joan ziren?

Aurretik sortuta zeuden, baina garai horretan indar itzela hartu zuten. Gaztelako errege-erreginek bereziki hiribilduetan zuten babesa, ez lur lauan. Hiribilduak bide nagusien bazterretan zeuden, komunikazioa kontrolatzen. Horri esker, adibidez, Lanestosak, Balmasedak eta Urduñak sekulako bultzada jaso zuten.

Bilboko Euskal Museoan garai hartako industrializazioaren inguruko erakusketa duzue. Zelangoa izan zen prozesu hori?

Burdinolek garapen itzela izan zuten orduan. Ahaide nagusietako askok horretan inbertitu zuen euren dirua. Teknologian asko aurreratu zen, garai hartarako. Bizkaiak bazeukan merkataritza sare horretara gehitzeko produktu bat: burdina. Eskaera zegoen, eta bazegoen eskaera horri nola erantzun. Hori izango litzateke Bizkaiak izan duen lehen industrializazio prozesua. Gerora etorri zen garrantzitsua: XIX. mendekoa, globala, labe garaiena eta industria astunarena.

Baserri inguruan nola eragin zuen aldaketa horrek?

Ordura arte, nekazaritzan etxerako ekoizten zen, baina, garai hartan populazioa hazi zenez, jende asko elikatu behar zen. Plaza eta merkatuetara jotzeko aukera sortu zen; produktuak saltzen hasi ziren. Horri esker, baserriek ere jauzi egin zuten. Gerra sasoian, irautea zen helburua; bakeak, ordea, hobeto bizitzeko aukerak bilatzera bultzatu zituen. Ameriketatik geroago etorri ziren produktu berriak. Baina dagoeneko erabiltzen ziren horiek gehiago landatzen ziren. Eraikinetan euretan ere nabaritu zen oparotasuna. Arkuak, leiho dotoreak eta bestelako apaingarriak agertu ziren baserrietan. Bizilekuari beste presentzia bat ematen ahalegindu ziren.

Kaperatasun unibertsalaren defentsa egin behar izan zuten garai hartako bizkaitarrek. Zer zen hori?

Bizkaiko foruek hainbat eskubide onartzen zituzten. Bizkaitarrei estatus bat ematen zien, kaperatasun unibertsala delakoa. Gaztelako biztanleekin alderatuz, eskubide gehiago zituzten. Esate baterako, bizkaitarrak Bizkaian baino ezin ziren epaitu, eta beti hemengo legeen arabera. Beste adibide bat: bizkaitarrek Bizkaiko Batzar Nagusietako kideak hautatzeko ahalmena zuten. Parrokietan, kuadrilletan elkartzen ziren, eta Batzar Nagusietarako ordezkariak aukeratzen zituzten. Garai hartarako, nahiko sistema demokratikoa izan zela esan daiteke. Hemendik kanpo ez zen halako eskubiderik ezagutzen inon. Hori guztia, XV. mendeko testuinguruan, noski.

Zergatik babestu behar izan zuten?

Gaztelako errege-erreginek aginte osoa ezarri gura zuten, eta, horretarako, lege berezi guztiak kendu behar zituzten. Horren aurrean, Bizkaiak bere izaera eta legeak defendatu zituen. Foru Zaharra 1452an idatzi zen. Zergatik? Idatzi zen, ordura arte ahoz funtzionatu zuen sistema arriskuan ikusi zelako. Idatziz argi geratzen zen lege eta eskubideak zeintzuk ziren. Gure sistema politikoak ez zeukan zer ikusirik Gaztelan errege-erreginek zeukaten botere mugagabearekin, eta estatus hari eutsi gura zitzaion. Haien menpe zeudela onartu eta Bizkaiko jaun edo andre ere bazirela onartu arren, foruak errespetatuko zituztela zin egitera behartu zituzten errege-erreginak.

Foru Barria 1526an idatzi zen, jardunaldietarako aukeratu duzuen epea bukatu eta hurrengo urtean. Garai horrek eragin zuen testu berrian?

Bizkaia aldatu egin zen 1452tik. Beste era batera bizi zen, eta gizarte egituran zein jendearen pentsamoldean sakoneko aldaketak egon ziren. Merkataritza eta burdinolak herrialdeko motor bihurtu ziren, hiribilduek indarra hartu zuten lur lauaren kaltetan... Lege berriak horri guztiari erantzuna eman behar izan zion.

Euskal jaia

Areatza

Arratialdean, eta, orokorrean, Bizkaian errotutako tradizioak eta ohiturak ahanzturan eror ez daitezen saiatuko dira Areatzan. Gaztetxoenek ohitura horien berri izan dezaten, hainbat ekitaldi prestatu dituzte gaurko eta biharko antolatu duten Euskal Jaian.

Aurtengo gai nagusia kirol eta joko tradizionalak izango dira. Horretarako, herri osoan banatuko diren hainbat jarduera izango dira. Gaur arratsaldean hasiko dira. 17:00etan, tailerrak egingo dituzte parkean. Larruzko pilotak egiten irakatsiko dute, besteak beste. Hain zuzen, antzina jolasteko erabiltzen ziren tresnak nola egiten diren ikasi ahal izango dute bertaratzen direnek.

Eskuz sortutako objektu horietako batzuk bertatik bertara ikusteko aukera izango da handik bi ordura. Izan ere, pala eta zesta punta partidak antolatu dituzte 19:00etan, frontoian. Neska eta mutilek izango dute parte hartzeko aukera.

Tradizioak eta ohiturak kantuen bitartez ere zabaltzen direla eta, gauean horreixetarako tartea iritsiko da. 21:30ean, Areatzarrak —eta jaialdiarekin bat egiten duten beste herrietako guztiak— frontoitik aterako dira kalejiran eta ikasitako abestiak kantatuko dituzte bidean.

Euskal Jaia bihar ospatuko dute, Gudarien plazan. Hala ere, alde zahar osoa beteko dute nekazaritza eta artisautza alorreko hanbat eta hainbat produktu salgai izango dituzten saltokiek. BERRIAlagunek, gainera, lagun gehiago erakartzeko mahaia jarriko dute. Gorbeako gazta, artoa, pastelak, ogia, txakoliña eta taloa dastatu ahal izango dira, besteak beste. Zeramika edo burdinazko objektuen tailerrak ere ikusi ahalko dituzte bertaratzen diren guztiek.

Gorbeialderen eskutik, erakusketa mikologikoa zabalduko dute 11:30ean. Horrekin batera, herri kirolei emango diete hasiera. Joko tradizionalei ere tartea egingo diete bihar goizean, eta nahi duen guztiak hartu ahal izango du parte horietan.

Euskal dantzen erakustaldia izango da, bestalde, 13:00ean. 15:00etan herri bazkariari emango diote hasiera. Txartelak aurretiaz erosi behar dira, hamar eurotan. 19:00etan, Aikoren erromeri a hasiko da.

Bilboargazki

Bilbo

Argazkilaritzari eskainitako hilabetea izango da urria. Guztira, zortzi erakusketa antolatuko dira Bizkaiko hiriburuan. Jada martxan dago Bilboargazki jaialdiaren 2012ko ekitaldia. Erakusketez gain, hitzaldi eta tailerrak ere ez dira faltako.

Alfonso Batallak Res Nullius erakusketa dauka EHUren paraninfoan, eta jadanik zabalik dago. Gauzen zahartzearen eta usteltzearen inguruko lanak dira harenak. Galkorra denari buruzko gogoeta egiten du. Urriaren 14ra arte egongo da zabalik.

Roke Gezuraga argazkilari gazteak Indiako egunerokotasunari egindako 20 argazki daude Iruña kafetegian. El ojo de Sara urria bukatu arte ikusi ahal izango da, kafetegia zabalik dagoen orduetan. Hori ere hilabetea bukatzean kenduko dute.

Jaiotzez argentinarra den Javier Fernandez Ferrera euskal herritarrak azken urteetako lanaren bilduma jarri du EHUren erakusketa aretoan: erreportajeak eta erretratuak ditu, kirola eta natura hila ahaztu barik. Urriaren 31ra arte egongo da zabalik.

Chen Jiefa txinatarrak, berriz, Guiyangen iaz ateratako argazkiak ekarri ditu Bilbora. Herrialde hartako gutxiengo etnikoei egindako argazkiak Espacio de los Mundos aretoan egongo dira.

Ciudad Realen (Espainia) jaio zen Carlos Serrano, baina Alacant (Herrialde Katalanak) dauka inspirazio leku. Lurralde hartako paisaiak harrapatzen ditu objektiboarekin; batez ere, itsasoarekin lotura dutenak. Erakusketa Zazpikaleetako udaltegian dauka jarrita, urriaren 15a bitarte.

FNACen, berriz, bi artistaren lanak elkartuko dira: Alvaro Laizena eta David Rengelena. Ninja, fiebre del oro en Mongolia erakusketa 2010ean egin zuten bidaiaren fruitua da. Urriaren 31ra arte egongo da ikusgai.

Santos Morenok, ostera, Kubatik ekarri ditu argazkiak. Han egin zituen, bidaia batean. Barrainkua kaleko udaltegian jarri ditu, denen gozagarri. Urriaren 16tik egongo da zabalik, 31ra bitarte.

Batzar Nagusietan, azkenik, Argizaiola sariaren irabazleen lanak daude jarrita. Euskal Herriko lehiaketarik zaharrena da. Hilabete osoan egongo da zabalik. Argazkien egileak bertan izango dira urriaren 8an, 19:30ean.

"Herri bakoitzak daukan ondarea erakusten du: elizak, monumentuak, dorretxeak, errotak... Santurtzin badugu horretatik, eta asko gainera. Baina gure herria bereziki gastronomiagatik da ezaguna. Nork ez du hemengo sardinen berri? Beraz, horri erreparat...

Gerraren krudeltasuna ezerk ezin dezake hobeto agertu gehiegikerien biktimen sufrikarioak baino. Hori pentsatuko zuen Gervasio Sanchez argazkilariak (Kordoba, Espainia, 1959). Hala erakutsi du, behintzat, Desagertuak deritzon erakusketan. Joan den ast...

Jaialdia

Gernika-Lumo

Irrien Lagunak klubaren bigarren urteurrena ospatzeko jaialdia egingo dute domekan, Gernika-Lumon: Irrien Lagunak klubaren bigarren jaialdia, hain zuzen ere. Iaz Usurbilen (Gipuzkoa) egin zuten lehenengoa, eta aurten Busturialdeko herri honi egokitu zaio.

10:00etatik aurrera, umeak eta haien senideak bihurtuko dira protagonista herriko kaleetan. Bi gunetan banatuta egongo dira jarduerak. Gune nagusia Pasealekuan kokatuko dute. Bertan izango dira oholtza nagusia, tailerrak, puzgarriak, ikuskizun nagusiak, informazio gunea eta sarrera zein edarien txartelen saltokia.

Mila lagunentzako bazkaria

Bigarren gunea Merkatu plazan kokatuko dute. Han, mila lagunentzako bazkaria prestatuko dute Seber Altube ikastolakoek. Haurren menua eta helduen menua egongo dira aukeran: Zortzi euroan lehenengoa, eta, hamasei euroan bigarrena.

Bazkaltzeko lekua aldez aurretik eska daiteke Irrien Lagunak klubaren Facebook orrian edo kudeaketa@irrienlagunak.com helbide elektronikora mezu bat bidalita. Merkatu plazako guneko saltokian egunean bertan ere txartela eskuratzeko aukera egongo dela jakinarazi dute, dena den, antolatzaileek.

Ikuskizun nagusietan egon nahi dutenek, iaz legez, aurten ere sarrera erosi beharko dute. Lau euroan salduko dute banakakoa, eta hamar euroan familiakoa. Irrien Lagunak klubeko txartela dutenek, bestalde, doan izango dute egun osorako sarrera.

Horrez gain, jaialdian irabaziak lortzen badira, horien zati bat Txatxilipurdi aisialdi elkarteari emango dizkiote. Berramesten egitasmoa sustatzen laguntzeko erabiliko dute diru hori. Hain zuzen, Francesco Tonucciren La ciudad de los niños liburua (Umeen hiria) euskaratu eta horren ekoizpena sustatu nahi dute. Besteak beste, gainera, Tonucci bera Euskal Herrira gonbidatu nahiko lukete, haurrek hezkuntzan eta herrigintzan izan behar duten garrantziaz hitzaldiak ematera. Umeek eurentzako espazioak berreskura ditzaten du helburuetako bat elkarteak, hiriko kaleetan jolasteko aukera izan dezaten.

Laugarren urtez, Euskal Poesia Jardunaldiak antolatu ditu BBK aurrezki kutxak BBK aretoan, Bilbon. Datorren astelehenetik barikura, bost poesia eta musika errezitaldi izango dira, eguneko bat, euskaraz eta, batez ere, gaztelaniaz. Denak, 20:00etan.

Asteleheneko saioan, Galatea taldeak parte hartuko du, Malditas palabras erdarazko lanaren errezitaldiarekin. Martitzeneko saioa, berriz, euskal literaturako sortzaile ezagunetako bati eskainiko diote: Joseba Sarrionandia iurretarrari. Bernardo Atxaga idazleak, Ken Zazpi musika taldeko abeslari Eñaut Elorrietak eta Mikel Inunziaga kantautoreak iazko Euskadi Literatura Sariaren irabazlearen hainbat poema irakurriko dituzte.

Eguaztenean, Yolanda Castaño arituko da, Versos para escuchar y ver ikuskizunean. Eguenean, ikus-entzunezko emanaldi batez gozatzeko aukera egongo da, Carmen Isasi, Marina Perez, Carmen Bereziartua eta Pablo Gonzalezen eskutik. Barikuan bukatu da jaialdia, Tachia Quintanar artistaren ikuskizun berezi batekin.

POESIA JARDUNALDIAK

Non. BBK aretoan, Bilbon.

Noiz. Astelehenetik barikura, 20:00etan. Sarrera doakoa da.