«Rafaela de Amezqueta» irakur daiteke, garai hartako grafiarekin idatzita. Rafaela Amezketa Renteria lekeitiarraren sinadura da. Bizkaiko Foru Agiritegian gordeta dagoen 1657ko agiri batetik hartutakoa da: arraina erosteko kontratu batekoa, hain zuzen. Sinaduraren inguruan, dokumentuetan topatu diren beste izen-abizen batzuk ere badaude, denak andreenak: Maria San Juan Goitiz, Maria Perez de Iarza, Maria Albiz, Ana Larrinaga, Marina Amezti eta Ana Unzueta. Izan ere, XVI. mendetik aurrera dokumentu ugaritan agertzen dira andreak: kofradietan arrain gordina erosten, eskabetxea egiten, soldatapeko emakumeak kontratatzen eta produktuaren merkaturatzea kudeatzen. Haiek izan ziren aitzindarietako batzuk. Ordutik gaur egunera, andreek kontserba industrian izan duten garrantzia azaleratzeko, Beti eskamak kentzen erakusketa dago ikusgai, apirilaren 25era arte, Bizkaiko Batzar Nagusien Bilboko egoitzako erakusketa aretoan.

Sartu eta eskumatara, bisitariak lehengo topatuko duen panelean daude sinadurak. Amaia Apraiz Sahagun eta Maria Romano Vallejo historialariek egindako ikerketaren emaitza da. Dokumentuen kopiak, argazki zaharrak eta gaur egungoak, lanerako tresnak eta arropak, kontserba latak… askotariko baliabideak erabili dituzte bost mendeko historia laburbiltzeko. Erakusketa atontzeaz gain, izen bereko liburua ere argitaratu dute historialari biek.

Maria Simon Renteria eta Pedro Amezketaren alaba zen Rafaela Amezketa. Senar-emazte bikoteak eskabetxe industria bat sortu zuen Lekeition. 1648tik aurrera, atun ugari eta milaka dozena bisigu errematatu zituen Maria Simon Renteriak Lekeitioko marinelen kofradian, eta guztiak eskabetxea egiteko erabili ziren. 1657an, alargun geratu zen Renteria, eta alaba Rafaela Amezketarekin egin zen negozioaren kargu. 1657an, ama hiltzean, alaba izan zen enpresaren ugazaba bakarra. 

«XVI. eta XVII. mendeetako enpresariak ziren, negozio emakumeak. Horrek erakusten du andreak kontserba industrian ez direla soilik eskulangileak izan. Denetarik egiten zuten», azpimarratu du Maria Romano historialariak. Esaterako, Maria Perez Yarza lekeitiarra oso ezaguna izan zen XVI. mende bukaeran, ekoizten zituen produktuen kalitateagatik. Berak egiten zuen salerosketarekin eta ekoizpenarekin lotutako prozesu guztia. Agiritegian topatu dute zelan 1591n Alcala de Henaresko (Espainia) Pedro Muñozekin akordio bat egin zuen, Madrilera laurogei karga bisigu eskabetxe bidaltzeko. 

Askotariko zereginak

Bestelako lanak ere egiten zituzten andreek oso maskulinizatua zen portuan. Adibidez, Ondarroako Santa Klara kofradiako ordenantzak topatu dituzte, 1799koak. Romanok kontatu duenez, haietan zehazten da itsasontzi bat porturatzen zenean ontzian etorritako gizonezko bakoitzeko hiru andre behar zirela deskargarako eta eskabetxerako. Zenbat ordaindu behar zitzaien ere jasotzen dute ordenantzek: diruaz gain, ogia, ardoa eta txokolatea ematen zieten, eta batzuetan arropa ere bai. 

Romanok bereziki emakume bat azpimarratu gura izan du, haren ekinari esker delako gaur egungo kontserba eta eskabetxe industria den modukoa: Mundakako Magdalena Portuondo Beotegik bere txokoa du erakusketan. «Eskabetxera izateaz gain, hainbat negozio zituen Mundakan eta Bermeon. Itsasontzi bat ere bazuen arrantzarako. Senarra salatu zuen tratu txarrengatik, eta dibortziatu egin ziren». Hala ere, historiara pasatu bada, arrantzaleen kofradiek eskabetxe arloan zuten monopolioa salatu zuelako izan da, Romanoren esanetan. 1795ean, salatu egin zituen Gaztelako Errege Kontseilu Gorenean, eta negozioa liberalizatzea lortu zuen. Ordura arte, soilik kofradietako fabriketan egin zitekeen eskabetxea. Portuondoren garaipenari esker, familia enpresa ugari sortu ziren, batez ere andrezko beharginak zituztenak, eta horietako batzuetan emakumeak ziren enpresaburuak. XIX. mendean kontserba fabriken eztanda bat izan zen, izugarri ugaritu ziren eta.

Andre batzuk alargundu ondoren hasi ziren kudeaketa lanetan: Eulalia Nafarrate, 1854an, eta haren biloba Petra Aretxaga, 1902an, Ondarroako Corservas Ortiz lantegian; Francisca Alberdi eta haren alaba Cesarea eta Amaia Garavilla, 1934an, Lekeitioko Conservas Garavillan. Beste batzuek, aldiz, euren enpresak sortu zituzten: berbarako, Julia, Felicia, Eufemia eta Salome Campos Beotegi ahizpek Conservas Campos sortu zuten Bermeon 1921ean.

Agiriak eta bizipenak

Gaur egun kontserbagintza sektoreak indartsu dirau kostaldeko herrietan. Hegaluzearen kontserbagintzan eutsi egin zaio aurreko mendeetan andreek utzitako ondareari. Industria erabat feminizatua da, Amaia Apraiz historialariak azpimarratu duenez. Emakume asko XX. mendean hasi ziren lanean; beste batzuk, azken urteetan sartu dira. Haietako askoren testigantzak jaso dituzte erakusketan ikus daitekeen hogei minutuko dokumental batean. «Dokumentuetan topatutako historiaren aurrean, historia pertsonalak eta emozionalak ipini ahal izan ditugu, eta oso eskertuta gaude haien bizipenak kontatu dizkiguten andre hauekin», esan du Apraizek. 

XX. eta XXI. mendeetako langileek kontatu dute zer-nolako baldintzetan egin behar izan duten lan. Gehienak ume-umetan hasten ziren beharrean, 7, 8 edo 9 urte zituztela, eskolara joateari utzita edo eskolako orduak bukatutakoan. Lana gogorra baino gogorragoa izan da beharginentzat. Euren eskubideen alde gogor borrokatu ziren joan den mendean: lortu zituzten lan asegurua, amatasun baimena, kontratua, nomina… Gizaldi honetan ere badabiltza baldintza hobeak eskatzen eta irabazten. Apraizek eta Romanok argitalpenean jaso dutenez, 2020ko azterlan batek erakusten du gizonezkoek andrazkoek baino %12 gehiago kobratzen dutela kontserba fabriketan, lan berberagatik.

Aldatzen hasi den arren, arrantza mundua oraindik ere gizonezkoena da, eta arrainaren manipulazioa, andreena. Apraizen arabera, milaka andre ibili dira eta dabiltza kontserba fabriketan lanean, elikagaiak prestatzen. 2020an Eusko Jaurlaritzak emandako datuen arabera, Bizkaian urte hartan 23 enpresa zeuden sektorean, eta 830 behargin —%70, andreak—.