​Ijitoen Nazioarteko Lehen Kongresua egin zuten Londresen 1971ko apirilaren 8an, eta, han, euren herriaren bandera eta ereserkia adostu zituzten. Lehen batzar horren ondorioz, hain zuzen, apirilaren 8an ezarri zen Ijitoen Nazioarteko Eguna. Aurten, ordea, asteazkenean ospatuko du Kale dor Kayiko ijito elkarteak, Bilboko Plaza Barrian, 10:30ean. Romani Jaia izendatu dute ekitaldia, eta, Oscar Bizarraga (Barakaldo, 1965) elkarteko zuzendariak aurreratu duenez, ijitoen tradizioekin lotutako tailerrak emango dituzte. Euren kultura eta historia ezagutaraztea dute helburu nagusi.

Zein izango da Romani Jaiko ekintza nagusia?

Ibaiaren zeremonia egingo dugu, eguerdiko hamabietan. Ijitoen ereserkia entzun ondoren, mundu osoko ijitoek euren jaioterrietan egiten duten erritua irudikatuko dugu: loreak eta argizariak botako ditugu uretara, ijito izate hutsagatik hil dituztenak gogora ekartzeko. Ezin dugu ahaztu ijitoak jazarriak izan direla mendeetan zehar, eta oraindik ere haien aurkako lege pragmatikoek indarrean jarraitzen dutela hainbat herrialdetan. Gure herriarekiko errespetua aldarrikatu nahi dugu.

Beste gutxiengo batzuekin konparatuz, ijitoen jazarpena bigarren mailan geratu dela dirudi. Zergatik?

Hori jakitea gustatuko litzaidake niri. Juduak bezala, ijitoak ere Bigarren Mundu Gerran izandako basakeriaren eta genozidioaren biktimak izan ziren. Are gehiago, milioi erdi bat ijito hil zituzten naziek kontzentrazio esparruetan, eta, gertaera historiko hori gogora ekartzeko, porraimos izeneko ekitaldia ospatzen dugu urtero, abuztuaren 2an. Ijitoak ez gara agertzen historia liburuetan edota estatistiketan, eta hori aldatu behar dugu.

Alde horretatik, 1971ko batzarra urrats handia izan zen zuentzat.

Bai. Ijito guztiek bat egiteko lehen egitasmoa izan zen. Ordura arte, etnia desberdinez osatutako herria ginen, baina ez zegoen gu definitzeko termino bateraturik. 1971ko apirilaren 8an, baina, Rom hitza hautatu zuten gure herria izendatzeko. Gure bandera ere sortu genuen orduan: urdinak zerua irudikatzen du, eta berdeak, soroa. Indiako banderatik hartu genuen gurpila, herrialde hartan baitago gure jatorria. Indiakoa ez bezala, gorria da gurea: gure kultura bizirik iraunarazteagatik hil dituzten ijitoen odola irudikatzen du kolore gorriak. Ereserkiari dagokionez, Gelem gelem kanta aukeratu genuen, sufrimenduari erreferentzia egiten diolako.

50 urte igaro dira ordutik. Ijitoen inguruan gizarteak duen jarrera aldatu da?

Zoritxarrez, ez. Antitziganismoaren itxura aldatu egin da, baina berdin jarraitzen du. Ijitoek ez dugu inolako ikusgaitasunik. Identitatean oinarritutako herria gara, baina identitate hori ukatzen digute maiz. Aski mingarria da guretzat. Bestalde, 2022an EAEn egin zuten ikerketa soziologiko batek erakutsi zuen ijitoak direla gizartean onarpen gutxien duten pertsonak. Euskal herritarren aukera berak ditugula esaten digute, baina ez da egia: askok ez dituzte euren seme-alabak eramaten ijitoak dauden ikastetxeetara, eta beste hainbatek ez diote etxerik alokatu nahi ijito bati. Eguneroko hizkuntza zuritu da, bai, baina praktikan ez da ezer aldatu.

«Euskal herritarren aukera berak ditugula esaten digute, baina ez da egia: askok ez dituzte euren seme-alabak eramaten ijitoak dauden ikastetxeetara, eta beste hainbatek ez diote etxerik alokatu nahi ijito bati»

Elkarte gisa, zer motatako zerbitzuak eskaintzen dituzue zuek?

1989an sortu zenetik, helburu akademikoak ditu Kale dor Kayikok. Ijitoak diren umeei hezkuntza akademikoa bermatu nahi diegu, uste baitugu hutsune handi bat dagoela alderdi akademikoari dagokionez. Gizartearen aurreiritziak amaitzeko, ezinbestekoa da kultura eta ezagutza akademikoa izatea. Ijito izaerarekin lotzen diren ezaugarri askok norberaren klase sozialarekin dute harremana. Hau da, delinkuentzia, desnutrizioa eta higiene falta pobreziaren ondorio dira maiz, ez ijito izatearen ondorio. Estereotipoak apurtu nahi ditugu eta, horregatik, ijito gazteei unibertsitatera joateko baliabideak eskaintzen dizkiegu. Era berean, euskaraz ikastera animatzen ditugu, integrazioa errazteko asmoz.

Nola egiten duzue hori?

Hitzaldiak ematen ditugu ikastetxeetan, ijitoak diren ikasleen familiekin egiten dugu lan, eta ikasleentzako tutoretzak antolatzen ditugu. Normalean, gu joaten gara haiengana, baina Batxilergotik aurrera badaude informazio eske elkartera datozen ikasleak. Ikastetxeetan orientatzaileak badaude ere, askok nahiago dute euren jatorria eta tradizioak ulertzen dituen orientazio zerbitzu bat. Unibertsitatea amaitzen dutenei, gainera, sari bat ematen diegu, eta, ondoren, lanean hasteko informazioa ematen diegu. Horrek gazte asko animatzen ditu ikasten jarraitzera.

Zuen babesa izanda ere, erraza da umeentzat aurreiritziei aurre egitea?

Zaila da. Haur batek eskolan hartzen du lehen aldiz ijito izatearen kontzientzia. Aurretik, gurasoen seme-alaba da, besterik ez. Eskolan, baina, ikaskideen gutxiespenari egin behar dio aurre, orduan ulertarazten baitiote ijito izatea zerbait txarra dela.

Identitatea aipatu duzu hainbatetan. Zer da zuretzat ijito izatea?

Erantzuteko zaila da galdera hori. Kultura, ohitura, historia eta hizkuntza propioak ditugu, eta argi dago horrek guztiak herri baten izaera definitzen duela. Ijitoei dagokienez, ordea, historia garaikidea da: duela hogei urte, [Nicolae] Ceausescuren [Errumaniako presidente ohia] enbaxadaren erantzungailu automatikoak zioen Rom Herriaren inguruko kontsultaren bat egitekotan hoberena zela katua sakatzea. Ijitoen identitatea jazarpen horretan oinarrituta dago. 

Aldatu egin da denborarekin?

Edozein identitate mota bezala, eralda daiteke, noski. Baina horrek ez du inporta. Hain zuzen, hezkuntza akademikoak aldatuko gintuela bagenekien, eta, ondorioz, XIX. eta XXII. mendeko ijitoek ez dituzte identitate sentimendu berak izango. Bestalde, herri baten identitatea eta eduki etnikoa aztertzen dituzte antropologoek. Identitateak herri baten parte sentitzearekin du zerikusia, eta eduki etnikoak, berriz, janzkerarekin, ohiturekin eta kulturarekin. Ijitoei dagokienez, identitateak garrantzi handia du; eduki etnikoa, ordea, eskasa da. Horrek zer esan nahi du? Askotariko etniak ditugula, baina guztiak sentitzen garela ijito. Bakoitzak bere erara moldatu ditu tradizioak, eta bizi den herrialdearen arabera aldatu da. Gure sustraiak dira garrantzitsuena.