Clara Zaldunbide atzoko egunez hil zuten, duela 75 urte. Arratzuko baserri batean bizi zen, eta astelehen hartan semearekin joan zen Gernikara. Arropa erosi nahi zion semeari. Bizitzak egunerokotasunaren usaina zuen: ama batek ez dio arroparik erosten semeari, irauteko esperantzarekin ez bada; inork ez du holakorik egiten, uste badu mundua arratsalde horretan amaituko dela. Eta Clara Zaldunbide eta bere semea, hortaz, Gernikara joan ziren arropa erostera, etorkizuna artean gardena zelako, egun esnatu berrian. Errekadua egin zutenean, semea Arratzura bueltatu zen, ama merkatuan geratuta. Ez zen gehiago itzuli baserrira, gorpu bat gehiago izan zen sarraskiaren erdian, Gernikako hondakinetako bat gehiago Clara Zaldunbide. Gorputz erre bat, asto behi gorputz zati, ume identifika ezina, Gernikan.

Bizirik irtendako seme hura, Jose Luis Mutio Zaldunbide, nire osaba zen. Gerora, gutxitan egin zuen berba honi buruz, zuzeneko biktima izan zen arren, edo hain zuzen ere horregatik. Omenaldi moduko bat egin nahi izan nion Han goitik itsasoa ikusten da liburuan, lerro artean eta neuk soilik dakizkidan eszena batzuetan. Horrekin lasai geratu nintzen, memoriaren zorra kitatuta. Baina omenaldiak ez ziren hor amaitu: handik hiruzpalau urtera, Ken Zazpi taldeak, Joseba Sarrionandiaren hitzekin, Gernikan izeneko abestia atera zuen, eta han, ozen eta harrotasunez, Clara Zaldunbideren izena agertzen zen, beste mila gorputz zatiren artean. Abesti hori entzuteak eman zidan poza ez dago azaltzerik, eta orain, institutuetara noanean Han goitik itsasoa ikusten da liburuari buruz hitz egitera, Clararen izena aipatu eta 16 urteko gazteek badakite nor den. Badakite! Abestiagatik, nire osabaren amaren izena ezagutzen dute, eta horrek ez du preziorik.

Kurt Vonnegutek honela idatzi zuen Slaughterhouse-Five eleberrian: “Sarraski baten ostean, ezer esaten ez duen eta ezer desiratzen ez duen jende hila baizik ez da geratzen; dena isilik betiko. Txoriak baino ez dira entzuten kantari. Eta zer diote txoriek? Sarraski bati buruz esan daitekeen guztia; ‘Txio-txio-txio’, edo holako zerbait”.

Atzokoa egun latza izan bazen, gaurkoa ez zen hobea izango duela 75 urte. Has zaitez hondarrak altxatzen, gorpuak jasotzen, hutsetik hasten, umezurtz izatea zer den ikasten. Babestu zaitez gezur-zaparradatik, eta ikasi isilik egoten betiko. Irten zaitez ezkutalekutik eta hurbildu masakrearen gunera, usaindu haragi errea, ikusi gorputz zatiak, ume identifika ezinak. Eta entzun isiltasuna. Txio-txio, dio txori batek.

Hau da txoko honetan idatziko dudan azken zutabea, eta honelaxe amaitu nahi nuen; memoria, izenak, eta isiltasun pusketa bat. Isiltasuna, baina ez otzan makurrarazten gaituen isiltasun hori. Ez: isiltasuna, eztarria urratzeraino oihu egitera behartzen gaituena. Isiltasun pusketa bat, belarrietan min egiten duena.