Ainhoa Larrabe Arnaiz

Memoria asko daude: memoriak. Ez dago memoria bakarra”. Azalpenekin jarraitu aurretik kontzeptuak argi utzi nahi izan ditu Luz Maceira ikerlari mexikarrak. Berehala hartu du posizioa. “Memoriak dimentsio politikoa du: botererako tresna da, errealitate zehatz bat eraikitzeko gaitasuna duelako. Esango genuke gaur egungo zerbaiti esangura emateko prozesua dela memoria”. Zer gogoratzen den, eta zer ahazten. Horra eragile sozial eta politikoen arteko etengabeko gatazka. 1936ko gerraz aritu edo azken hamarkadetako euskal gatazka deiturikoaz aritu, denak daude zer eta nola oroituko den zehaztu nahian. Nork bere begiradarekin. Badirelako nagusi diren memoriak eta menpekoagoak direnak, Maceiraren hitzetan. “Ofiziala dena, eta bigarren mailan geratzen direnak, isilean”. Isilpekoen artean dago emakumeen memoria soziala ere, eta fokua bertan jarria du Maceirak. Gaia landu berri du Galdakaoko berdintasun jardunaldietan.

Memoriak generoa duela dio Maceirak. Horregatik, haren hitzetan, demokrazia eta giza eskubide kontua da alor horretan begirada feminista ezartzea. Urratsez urrats azaldu du prozesua Maceirak. “Korapilatsua da”. Jaurti du abiapuntua: “Zer da memoria, eta zertarako erabiltzen da?”.

Erantzuna bota du ikerlariak: “Gizarte edo kolektibo gisa gauza batzuk gogoratzea eta beste batzuk ahaztea eragiten duen prozesua da. Memoria mota batzuek, adibidez, gizartearen jarraitutasunaren ideia ematen digute”. Euskal Herriko memoria prozesuan jarri du begirada, esaterako. “Euskal identitatea norabide horretan eraiki da: ‘hemen geunden historiaurretik’ edo ‘erromatarrekin nahastu ez zen herri bakarra gara’, eta gisakoak erreferentzia historiko gisa hartu, eta, egiazkoak ala gezurrezkoak izan, identitate konpartitu bat eraikitzeko erabiltzen dira”.

Memoria eta historia artean

Ez da Maceiraren ikergaia soilik. Pierre Nora historialari frantsesak azaldu zituen memoria kolektiboari buruzko teoriak estreinakoz, Les Lieux de Memoire (Memoriaren Lekuak) liburukietan (1984-1992). Frantziako nazioaren ikurren azterketa egin nahi zuen Norak, eta Frantziako herritarrak nazio bakarrean batzeko erabiltzen ziren elementuak ikertu zituen horretarako. Memoriarekin egin zuen topo Norak, eta herritarrak kontzientzia eta identitate zehatz batekin biltzeko osagaia zela ondorioztatu zuen.

Tresna bat da memoria, Noraren hitzetan. “Orainaldiak iraganaz egiten duen erabilpena”, hain zuzen ere. Justifikazio bat. “Memoria oraineko fenomenoa da; alegia, orainaldi eternoarekin lotura duen gertakaria. Historia, berriz, iragana irudikatzeko era bat da. Emozionala eta magikoa da memoria, oroitzapen lausoak, globalak, partikularrak zein sinbolikoak ardatz hartuta eraikitzen dena”.

Historia eta memoria. Elkarrekin azaldu dira maiz. Baina beharrezkoa da bien arteko bereizketa egitea. Era sinple batean azaltzeko saioa egin du Maceirak. “Historia iraganaren azterketa zorrotza da; memoria, berriz, forma ezberdinetan orainera ekartzen dugun kontaketa”. Memoriak asmo bat du atzean gordea. “Orain kaleratzea interesatzen zaigulako eta zerbaiti esanahi zehatz bat eman nahi diogulako plazaratzen da: ez dugu 1936ko gerra kasualitatez gogora ekartzen, historiaren pasarte horrek gaur egungo gertakari batekin zerikusia duen ala ez aztertu nahi dugulako baizik”.

Badute zerbait komuna, ordea: historian zein memoria kolektiboan itzalpean edo bigarren planoan daude emakumeak. “Historia ofiziala garaileena da, eta garaituena bigarren mailan geratzen da beti. Bada, gauza bera gertatzen da memoriarekin: badira memoria batzuk gehiago hedatzen direnak eta legitimitate gehiago dutenak, eta badira beste batzuk isilpean geratzen direnak. Memoria menderatzaileak daude, hortaz. Oinarri hori hartuta eta andreek nagusitasun posiziorik izan ez dutela ulertuta, esan daiteke memoria kolektiboaren eraikuntza prozesuetan emakumeek ez dutela tokirik izan”.

Aldatzen ari dira gauzak, ordea. Hala uste du Maceirak. Are gehiago, Euskal Herria aitzindaria dela uste du ikerlariak. “Unibertsitatean lanean ziren emakumeak andreen historia ikertzen hasi ziren 1990eko hamarkadaren bueltan. Dokumentazio lanean hasi ziren, galdera bakarra buruan zutela: ‘Zer gertatu zitzaien andreei eta non ziren orduan?'”. Itaunaren erantzun bila aritu dira azken hamarkadetan ehunka andre, herriz herri.

Hiria, “oroimen antolatua”

Historia ikertzeko egitasmo gehienak oroimenerako proiektu bilakatu direla azaldu du Maceirak. Basaurin, Ermuan eta Ondarroan garatutako Emakumeen eta Feminismoaren Aztarnen Mapak izan ditu berbagai. “Ikerketa egin zuten herriko emakumeen historiari buruz, eta baita liburuak argitaratu ere. Baina azterlanak apalean utzi beharrean, horren lanketa egitea erabaki eta ibilbide bat osatu zuten, azalpenak dituzten plakak jarriz”.

Andreek parte hartze aktiboa izan duten espazioak berreskuratzea eta ikusaraztea dute helburu mapek. Emakumeentzat eta feministentzat garrantzitsuak izan diren tokiak eta uneak berreskuratzen dira egitasmoaren bitartez, herriaren historian eta hirigintzan eragile aktibo gisa izan duten zeregina ikusarazteko. Ikerketa lanetatik harago doaz halako egitasmoak, Maceiraren hitzetan. “Iraganeko gertakariak aztertu eta orainera ekartzen dira, eta gaur egunean garrantzitsu bihurtzen ditugu ordukoak”.

Memoria kolektiboaren eraikuntzan eragin nabarmena dute hirietan jarritako sinboloek, monumentuek eta kale izendegiek. Hala baieztatu du ikerlari mexikarrak, eta Hannah Arend pentsalari feministaren ildo beretik jo du. Hiria “memoria antolatua” dela esaten zuen Arendek, eta antolaketa horretan emakumeak ikusezinak direla. Kale izendegiaren auzia da, Maceiraren iritziz, adibiderik argiena. “Emakumeen izena duten kale gehienak birjinak ala santak dira, eta gizonezkoen kasuan, aldiz, politikariak ala intelektualak dira”.

Aldatzen ari den errealitatea da, ordea; kale izendegietan hainbat aldaketa egin baitituzte azken urteetan, tokian toki. Bilboko Azaroaren 25a plaza da prozesu horren adibideetako bat. “Memoria toki baten eraikuntza da: indarkeriaren biktima izan diren emakumeak oroitzetik harago doa, bortxa salatzeko bide bihurtzen da. Kale izendegia memoria eraikitzeko ala hedatzeko tresna da, gertatu den zerbaiti lotuta dagoena, baina, era berean, orainaldiko komunitatearen parte ere badena”. Bizkaiko Emakumeen Asanbladak egindako proposamen batean oinarrituta jarri zitzaion Azaroaren 25a plaza izena Bilboko La Naja tren geltoki zaharraren pareko enparantzari, 2011. urtean.

Bizkaian eta, oro har, Hego Euskal Herrian lan handia egin da emakumeen oroimen kolektiboa eraiki eta ikusarazteko. Hala uste du Maceirak. “Ez dut aurkitu horrenbeste landu den beste ingururik, aitzindaria da”. Azaldu du prozesuaren gakoa zein izan den: mugimendu feminista indartsua izatea.

Ondarroa, Eibar eta Basauri, hiru herriek dute mugimendu feminista indartsu bat, eta baita Emakumeen Etxe aktiboa ere. Emakumeen eta feminismoaren aztarnen mapak garatzeko ezinbesteko osagai izan dira hiru herri horietan. “Hainbat tokitan lanak egiten dituzte andreen historia ala egoera zein izan zen aztertzeko. Baina gehienen helburua hauxe da: ‘Hemen ere emakumeak izan ziren’ esatea, eta kitto. Ez du atzetik emakume talderik, orainaldiko ikuspegitik hura aldarrikatu nahi duena. Hori da gakoa, prozesu soziala delako memoria”.

Gaurkoa ulertzeko gakoa

Praktika teoriaren abiapuntua dela ulertu, eta adibidea jarri du Maceirak orain artekoak ikusarazteko. Zehazki, Gipuzkoako Errenteria herrian 2015. urtean egindakoa izan du oraingoan ahotan. “Industrializazio garaiko emakumeei buruzko ikerlana egin zuten. Baina berezia izan zen ikuspegia: desindustrializazio aro batean murgilduta dago herria, eta langileen eskubideen galera eta prekarizazioak gora egin du”.

Iragana eta oraina lotzeko bidea izan zen egitasmoaren ardatza. “Emakume langileen historia aldarrikatzetik haragoko lana zen, gaur egungo errealitatetik eta beharretatik abiatu baitzuten egitasmoa”. Horra gakoa. “Zure esperientzia propiotik ikasteko bidea da, edo orduko emakumeen bizipenak ardatz hartuta, nola egiten diogun aurre gaur egungo egoera bati”. Eta Nosotras, mujeres del Euskalduna dokumentala aipatu du. Ontziolaren itxieraren aurkako borrokan emakumeek izan zuten presentzia azaltzen du ikus-entzunezko horrek.

Mugimendu feministaren bultzadaz gain, administrazioaren funtzioa oinarrizkoa dela azaldu du Maceirak. “Gobernuek eta udalek ere parekidetasunaren auzia lantzeko tresnak dituzte Hego Euskal Herrian, eta hori oso garrantzitsua da halako egitasmoek aurrera egin dezaten. Izan ere, ikerketa eta lan gehienak erakundeek finantzatu eta bultzatu dituzte”. Herenegun Galdakaon izan ziren berdintasun jardunaldiak ere badira horren lekuko, udalak antolatu baitzituen. Baita arestian aipatutako egitasmo guztiak ere: tokian tokiko udalen laguntza ekonomiko eta teknikoa izan dute denek.

Herritarren artean gaiari buruzko eztabaida sortu behar dela dio Maceirak, eta Alemaniara egin du jauzi. “Berlinen, holokaustoaren memoriala inauguratu zuten 2005ean; eraikuntza bera baino garrantzitsuagoak izan ziren eraiki aurretik egin ziren eztabaidak, Jurgen Habermas filosofoaren esanetan. Horregatik diot, monolitoa bera baino, hura jartzeak sortzen dituen eztabaidak eta hausnarketak plaza publikoan izatea dela garrantzitsuena”.

Argi du, ordea, memoria kolektiboen eraikuntza batzuk gatazkatsuagoak direla. “Ez da gauza bera sardinerei buruz hitz egitea edo ETAko andreen inguruan hitz egitea”. Kontakizun batzuk besteak baino harkorragoak dira. Baina argi du guztiak hartu behar direla aintzat. “Memoria gizarte prozesua baldin bada eta botere harremanei lotuta baldin badago, demokrazia batean, teorian, ahots guztiak entzun beharko lirateke. Instrumentu asko dituen orkestra baten antzera, denen edukiak biltzeko eta legitimatzeko mekanismoak izan beharko lituzke”. Aurrerapausoak egin diren arren, bada, oraindik, isilpean gordetzen dena.