Lander Muñagorri Garmendia
Kasik 30 urte daramatza Koldo Zuazok (Eibar, Gipuzkoa, 1956) euskalkiak aztertzen. Ibilaldi horretan, hainbat ikerketa argitaratu ditu, eta, orain Mendebaldeko euskara izeneko liburua plazaratu du. Urte horien guztien ostean, bizkaiera edo mendebaldeko euskara Araban sortu zela argitu du, eta ez Bizkaian, orain arte uste zen bezala.
Bizkaiera Araban sortu zela diozu liburuan. Zertan oinarritzen zara hori esateko?
Gaur egun ditugun datuen arabera, ematen du Araban sortutakoa dela, Gasteiz inguruan. Hori esateko frogak Nafarroako mendebaldean topatu nituen, Burunda, Amezkoa eta Lana ibarretan. Baita Goierrin [Gipuzkoa] ere. Bizkaieratzat hartu diren ezaugarri asko daude, eta eskualde horiek Bizkaiarekin ez dute harremanik izan; Arabarekin bai. Horrela azaldu daiteke leku horietan bizkaieraren ezaugarriak direla uste ditugunak topatzea.
Orain arte uste izan da Bizkaian sortu, eta Deba ibarretik-eta Araba aldera zabaldu zela…
Gaur egun Arabako euskara ezagutzeko bost dokumentu ditugu. Ez dira asko, baina horietako hiru ekialdekoak dira. Dokumentu horietan guztietan betidanik Bizkaikotzat hartu ditugun ezaugarriak azaltzen dira. Zaila da Bizkaitik Araba ekialdera gauzak heltzea, eta horregatik errazagoa da pentsatzea Araban sortuak direla. Gainera, aspaldiko herri handiak Araban zeuden.
Araban sortu, eta Bizkaira zabaldu zen, beraz; izena ere handik hartua du.
Euskalkiaren hasiera izan zen Gasteiz inguruan, baina ostera erdaldundu egin ziren. Gasteiz badirudi XVI. menderako nahiko erdalduna zela. Orduan hasi ziren gauzak Bizkaian sortzen. Hor badago Durango, Zornotza, Gernika eta Bermeok osatutako ardatz bat, eta badirudi hori izan zela Bizkaiko berrikuntzen ardatza.
Zein berrikuntza mota?
Eutsi-ren adizkiak dekot, dekozu, edo dekogu dira, e hizkiarekin. Hori han sortu zen.
Uribe Kostako eta Debagoieneko kasuak bereziak direla diozu. Zergatik?
Debagoienaren kasuan, ikusten da Arabarekin lotuta egon dela. Ikusten da han egindako berritasun gehienak Debagoienera iritsi direla, eta horrek ematen dio berezitasun hori. Uribe Kosta ipar-mendebaldeko ertzean dago, eta gauza zahar batzuk gorde dira, eta zenbait berrikuntza egin dira. Esaterako, artikulua beti galdu egiten da.
Herriz herri ibili zara bilketa lana egiten. Nola ikusten duzu mendebaldeko euskararen egungo egoera?
Nahiko gaizki. Euskararen erabilera ez da ondo planifikatu, ezta irakaskuntza ere. Ez da egin batuaren eta euskalkiaren arteko elkarbizitzarik, batzuk euskalkiaren aldekoak izan direlako, eta beste batzuk, batuaren aldekoak. Batua beharrezkoa dugu, baina euskalkia ere bai. Ikusi behar dugu non eta noiz erabili behar den bata, eta non eta noiz bestea. Esango nuke askotan euskara batua lasterregi sartu dela, eta presiopean. Eskoletan haurrak lau urte dituztela hasten dira batuan, eta nik uste dut beranduago sartu beharko zela. Bestalde, egokitu gabe erabiltzen da batua. Bizkaian erabiltzen den batua Lapurdin erabiltzen denaren antzekoa da; uste dut Bizkai barruko erabileretan egokitu beharko litzatekeela, bertako hitzak erabiliz. Euskaltzaindiak batua egitean ez baitzuen esan baztertu behar direnik; alderantziz, hitz guztiak euskara batua direla esan zuen. Eta sintaxi alorrean gauza bera. Baina geuk automatikoki pentsatzen dugu Bizkaikoa txarra dela, eta hasten gara gipuzkeran erabiltzen diren formak erabiltzen.
Bizkaieraren kalitatea kaskartu dela iruditzen zaizu?
Bai, nik ikusten dut gazteek nahasketa bat egiten dutela: euskara batua, euskalkia eta gaztelania. Nire ustez, hizkuntza bakoitzak bere ezaugarriak gorde behar ditu, gaztelania erabiltzean gaztelania zuzena erabiliz, eta berdin euskara batua edo euskalkiarekin ere.
Lekuaren eta erregistroaren arteko bereizketa egitea, alegia.
Bai. Argi dago Euskal Herri osorako ari garenean batua erabili beharko dugula, baina Bizkai barruko irrati batean Bizkaiko euskara erabili beharko da. Baita udaletxeetako itzulpenetan ere, herritarrentzako direnean, eurengandik gertuago dagoen hitzak erabili behar direlako.
Azken boladan entzun izan da euskalkiek desagertu egin beharko dutela, eta batua nagusitu. Zure diskurtsotik kontrako bidean dago hori, ala?
Edozein hizkuntza bizirik dagoen bitartean, dialektoak izaten ditu. Orduan, ez du inongo zentzurik euskalkiak baztertu egin behar direla esateak. Hizkuntza bera hilko litzateke hori eginez gero. Irtenbidea beste bat da, hiztunek argi izatea euskara batua eta euskalkiak, biak, direla beharrezkoak.
Liburuan bertan, 678 hitzeko hiztegia ere bildu duzu. Bizkaiera gordetzeko bidean egindako saiakera da?
Noski. Gure hitzak zein diren jakin behar dugu, baita bakoitzaren esparrua zein den ere; non eta nola erabiltzen diren.